Efekt placebo opisuje zależność między efektywnością działania przyjmowanego leku a nastawieniem pacjenta. Osoby, które wierzą, że lek jest skuteczny, odnoszą większe sukcesy w walce z chorobą niż te, które mają więcej wątpliwości. Fenomen ten pokazuje wpływ, jaki umysł wywiera na biologię ciała. Jednakże neuronalny mechanizm tego zjawiska nie jest poznany. Zespół naukowców ze Stanów Zjednoczonych i Niemiec przeprowadził metaanalizę wyników 20 badań poszukujących wyjaśnienia przeciwbólowego działania placebo. Rezultaty jego pracy, opublikowane w prestiżowym czasopiśmie “Nature Communications”, ujawniają kluczowe obszary mózgu, których aktywność moduluje placebo.
W tej metaanalizie naukowcy uwzględnili 20 badań, z łącznym udziałem ponad 600 zdrowych ochotników. Procedura badań polegała na podaniu uczestnikom placebo i zastosowaniu bodźca bólowego oraz rejestracji aktywności ich mózgów za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI). Uczestnicy w grupie kontrolnej nie otrzymali żadnego środka przeciwbólowego. To pierwsza taka metaanaliza w historii badań efektu placebo. Dzięki tej ilości danych autorzy mogli sprawdzić i porównać neuronalne mechanizmy działania placebo w niespotykanej dotąd rozdzielczości. Wyniki ich pracy dostarczyły nowych wglądów w rozmiar, umiejscowienie i zmienność wpływu placebo na obszary mózgu związane z percepcją bólu.
We wszystkich badaniach składających się na tę metaanalizę uczestnicy zgłaszali, że przyjęcie placebo łagodziło odczuwanie bólu. Jednakże naukowcy chcieli sprawdzić, czy podobna zgodność istniała także na poziomie odpowiedzi neuronalnej. Innymi słowy, czy placebo modyfikuje sposób, w jaki mózg konstruuje doświadczenie bólu? A może zmienia to, w jaki sposób umysł postrzega to doświadczenie w retrospekcji? Co sprawia, że placebo zmniejsza poziom odczuwanego bólu? Dzięki ogromnej ilości danych naukowcy mogli z dużą dozą pewności odpowiedzieć na te pytania. Udało im się odkryć korowe i podkorowe ośrodki mózgu, na które ma wpływ placebo.
Wyniki ujawniły, iż przyjęcie placebo zmniejszyło aktywności wzgórza oraz jąder podstawy – w porównaniu do grupy kontrolnej. Wzgórze stanowi kluczową stację przekaźnikową bodźców zmysłowych do kory mózgu. Składa się z wielu skupisk komórek odpowiedzialnych za przetwarzanie i przesyłanie informacji z różnych modalności. Natomiast jądra podstawy to ważna struktura tzw. “układu nagrody” mózgu, który jest zaangażowany w regulację poziomu motywacji. W kontekście bólu wzgórze przesyła informacje o jego obecności do kory mózgu, a aktywność jąder podstawy integruje ją z innymi doświadczeniami oraz wpływa na podjęcie odpowiednich działań.
“Te rezultaty pokazują mechanizm, poprzez który placebo wpływa na to, jak odczuwamy ból. Jednocześnie zmianie ulega aktywność układu motywacji, co ujawnia, iż efekt placebo nie dotyczy tylko procesów sensorycznych, lecz również kognitywnych” – wyjaśnia profesor Tor Wager, autor badania i dyrektor laboratorium Neuronauki Poznawczej i Afektywnej na Uniwersytecie Dartmouth.
Ponadto wyniki metaanalizy ujawniły, że przyjęcie placebo zmniejsza aktywność tylnych obszarów kory wyspy, która otrzymuje projekcje wstępujące ze wzgórza. Ten ośrodek mózgu jest zaangażowany we wczesną konstrukcję wrażenia bólu – jego stymulacja elektryczna wzbudza właśnie to uczucie. Zmniejszenie jego aktywności było proporcjonalne do siły efektu placebo. Innymi słowy, u uczestników, którzy odczuli największą ulgę w bólu, aktywność tylnej kory wyspy była najmniejsza.
“Chociaż wciąż poznajemy neuronalne mechanizmy konstrukcji wrażenia bólu, wiemy już, że mają komponent sensoryczny i kognitywny. Terapia placebo wpłynęła na aktywność obszarów zaangażowanych w oba te procesy” – dodaje prof. Wager.
Wcześniejsze badania udokumentowały także aktywację kory przedczołowej w trakcie oczekiwania na ból. Ten obszar mózgu nadzoruje działanie pozostałych, a zatem monitoruje kontekst sytuacyjny, w którym pojawia się ból oraz wewnętrzne nastawienie dotyczące kwestii jego zaistnienia. Aktywacja kory przedczołowej wzbudza w śródmózgowiu wyrzut opioidów, które blokują ścieżki sygnalizacji i konstrukcji bólu. Wyniki tej metaanalizy ujawniły heterogeniczność działania tego obszaru pomiędzy badanymi. Oznacza to, że nie udało się znaleźć spójnego wzorca jego działania pod wpływem placebo. Te różnice są natomiast zgodne z wynikami poprzednich badań, których rezultaty wykazały wysoką zmienność indywidualną charakteryzującą ten obszar. Zatem jej aktywność najprawdopodobniej odzwierciedla czynniki modulujące efekt placebo, związane np. z osobowością, umiejętnością auto-regulacji, itd.
“Wyniki naszego badania mają liczne zastosowanie w terapii bólu, a także oferują narzędzia, dzięki którym w przyszłości stworzymy neuronalne wskaźniki podatności na efekt placebo. Będziemy mogli także rozróżnić efekt środków przeciwbólowych i działanie placebo. Wszystkie te cele realizujemy pod skrzydłami nowego centrum badawczego dedykowanego badaniu efektu placebo” – podsumowuje Ulrike Bingel, autorka badania i profesor na Wydziale Neurologii Medycznego Uniwersytetu w Essen.
Zrozumienie działania systemów neuronowych, które wykorzystują i regulują efekt placebo jest ważne z perspektywy opieki klinicznej i opracowywania nowych leków. Placebo można zastosować w sposób specyficzny dla kontekstu, pacjenta i choroby. Jednak jego skuteczność zależy w dużej mierze od nastawienia pacjenta. Dlatego niezbędne są kolejne badania, których wyniki umożliwią podjęcie decyzji o tym, kiedy wprowadzenie do terapii środka placebo jest w pełni bezpieczne.
