Afantazja to zjawisko polegające na braku zdolności do tworzenia obrazów mentalnych z zakresu różnych modalności (tj. wzrokowych, słuchowych, dotykowych) w umyśle. Nie jest to choroba ani zaburzenie, lecz raczej indywidualna cecha funkcjonowania mózgu. Afantazja zyskała zainteresowanie w 2015 dzięki Adamowi Zemanowi, brytyjskiemu neurologowi. To właśnie on jako pierwszy ukuł termin, który stanowi zapożyczenie starogreckiego słowa phantasia, oznaczającego obraz, i przedrostka a–, sugerującym brak czegoś. Zeman badał osoby zgłaszające brak umiejętności stworzenia wyobrażeń w swoim umyśle i odkrył, że chociaż osoby te faktycznie nie potrafią świadomie wykreować obrazu w wyobraźni, to doświadczają mimowolnych wyobrażeń, takich jak sny. Warto też dodać, że afantazja może mieć wiele twarzy. Najczęściej dotyczy ona niezdolności do tworzenia wizualizacji– to właśnie w takiej formie przypadłość tą ma od 2,5 do 5% populacji. Osoby te mają zachowaną umiejętność do wyobrażania sobie zapachu, czy dotyku. Pełna afantazja, stanowiąca niemożność jakichkolwiek wyobrażeń, dotyczy ułamka tej grupy i zarazem niewielkiego odsetka całego społeczeństwa.
“Kiedy Derek błądzi myślami, wyobraża sobie, że słyszy i angażuje się w czysto dźwiękowe rozmowy. Ponieważ marzenia na jawie są zwykle związane z widzeniem, do niedawna nie zdawał sobie sprawy, że te wyobrażone rozmowy można opisać jako jego doświadczenie marzeń na jawie. Loren nie może wizualizować ani wyobrażać sobie słyszenia rzeczy. Doświadcza swoich myśli jako różnych wrażeń tekstury i wyobrażonych odczuć ruchu – i tego właśnie doświadcza, gdy jej umysł błądzi.”
Afantazja często postrzegana jest jako deficyt przez jej posiadaczy. Wielu z nich relacjonuje trudności z wyobrażeniem sobie zmarłych bliskich, uczeniem się czy zrozumieniem barwnych opisów literackich. Wszystko to może ograniczać ich możliwość funkcjonowania na co dzień, a odkrycie, że inni mogą wyobrażać sobie rzeczy dla nich niedostępne, bywa frustrujące. Z drugiej strony, cecha ta nie musi ograniczać. Dowodem na to są osoby z afantazją w pełni kreatywne i funkcjonujące normalnie w codziennym życiu. Korzystają one z innych sposobów myślenia i planowania, o czym będzie mowa nieco później w tym artykule. Z najnowszych badań wynika, że osoby z afantazją mogą mieć nawet pewną przewagę nad resztą społeczeństwa.
Naukowcy z zespołu badawczego z UK, Australii i Nowej Zelandii postanowili przyjrzeć się związkom między mimowolnymi intruzywnymi myślami a afantazją. Inspirację stanowiła paradoksalna instrukcja – kiedy otrzymujemy polecenie, by nie myśleć o różowym słoniu, najpewniej właśnie o tym pomyślimy. Część zespołu badawczego, która miała afantazję, zauważyła, że jest im o wiele łatwiej kontrolować swoje myśli o różowym słoniu niż reszcie zespołu. Na bazie tego wysnuli hipotezę o istnieniu powiązania między opornością na niechciane wyobrażenia wizualne, a intensywnością typowych doświadczeń wyobrażeniowych – im silniejsza zdolność do fantazjowania, tym mniejsza kontrola nad niechcianymi obrazami.
W przeprowadzonym badaniu uczestnicy najpierw wypełniali samoopisowy kwestionariusz, mający na celu ocenę stopnia wyrazistości ich wyobrażeń, a następnie podzielono ich na 5 grup. Każda z nich otrzymała inną instrukcję, z których każda zaczynłą się od prośby o zamknięcie oczu. W zależności od rodzaju grupy do której zostali przypisani, proszono ich o wyobrażenie sobie wizualnie bądź słuchowo określonych doświadczeń, o celowe powstrzymywanie się od tego lub o oczyszczenie umysłu i odpoczynek bez żadnych świadomych myśli. W toku eksperymentu aktywność mózgu była rejestrowana za pomocą EEG, a po zakończeniu próby, uczestnicy otwierali oczy i oceniali, czy doświadczyli wyobrażonego obrazu.
Wyniki wskazują, że osoby z wyrazistą wyobraźnią są bardziej podatne na intruzywne wyobrażenia, a słabsze w tym zakresie osoby lepiej radzą sobie z opieraniem się im. W celu odpowiedzi na pytanie jakie obszary mózgu są wówczas aktywne, badacze przyjrzeli się zarejestrowanym przez EEG falom. Odkryli, że mimowolne wyobrażenia są związane z określonymi wzorcami w zakresie fal beta (związanych z pamięcią roboczą i procesami kontrolnymi) oraz alpha (odpowiedzialnych za hamowanie niepożądanych treści), co połączono z aktywnością konkretnych obszarów w mózgu. Za pojawianie się intruzywnych wyobrażeń odpowiedzialne są zakręt przyhipokampowy i przyśrodkowy rowek potyliczno–skroniowy. Obszary te związane są z pamięcią, orientacją przestrzenną, integracją informacji wzrokowo–przestrzennych oraz kontrolowaniem procesów wizualnych i emocjonalnych. Z kolei tłumienie tych obrazów angażuje mechanizmy hamowania i kontrolę wykonawczą, czyli procesy kory przedczołowej. Wnioski te potwierdzają wyniki innych badań nad afantazją; im więcej badań potwierdza, że dane struktury odpowiadają za opisywane funkcje, tym lepiej, ponieważ nasze rozumienie afantazji staje się coraz głębsze i oparte na solidnych, empirycznych dowodach.
Osoby z mniej intensywnymi wyobrażeniami wizualnymi wykazują większą odporność na mimowolne wizualizacje również w zakresie innych modalności. Oznacza to, że nie wyobrażają sobie zamiennie dźwięków, jakie wydaje słoń, czy jaką miałby teksturę; nie występują żadne wyobrażenia. Mogłoby się wydawać, że daje to odporność na flashbacki (krótko trwające i silne emocjonalnie przeżycie w wyobraźni sytuacji traumatycznej; charakterystyczne dla zespołu stresu pourazowego, w skrócie PTSD). U osób z afantazją i współwystępującym PTSD dotyczy to jedynie świadomego wywoływania wyobrażeń – mimowolne, traumatyczne obrazy mogą pojawiać się mimo braku zdolności do ich celowego tworzenia. Niezmiennie, wiele osób z taką przypadłością jako przewagę wskazuje właśnie brak flashbacków. Afantazja nie zapewnia pełnej odporności na ponowne przeżywanie traum, a przynajmniej nie u każdego. Zależności te nie są w pełni przez nas rozumiane i wciąż wymagają dalszych badań.
Afantazja, powodująca inne odbieranie rzeczywistości, nie jest obciążeniem; ma zarówno wady jak i zalety. Jest indywidualną cechą funkcjonowania mózgu. Paradoksalnie, niemożność tworzenia wyobrażeń nie oznacza, że umysły osób z afantazją są spokojniejsze – są skuteczniejsze w kontrolowaniu intruzji. Z badania wynika, że w momencie blokowania mimowolnych wizji, osoby te mają tendencję do uciekania myślami, przykładowo zastanawiając się co zjedzą na kolację. Ta strategia może być typowa dla tej grupy, ekstremalnie zwiększając skuteczność w radzeniu sobie z niechcianymi intruzjami, poprzez szybkie przekierowanie uwagi na neutralne tematy. Afantazja ukazuje jak różnorodne mogą być mechanizmy funkcjonowania ludzkiego umysłu. Choć osobom tym brakuje zdolności do wizualizacji obrazów w wyobraźni, rozwijają one unikatowe strategie radzenia sobie z tym, co paradoksalnie jest niezwykle kreatywne. Zamiast jako ograniczenie, afantazja może być postrzegana jako nietypowa zdolnością, wręcz swego rodzaju supermoc, która pozwala na skuteczniejsze zarządzanie uwagą, kontrolę myśli czy bardziej analityczne podejście do rzeczywistości.
