Układ hormonalny (układ wewnątrzwydzielniczy, dokrewny) wraz z układem nerwowym oraz układem immunologicznym odpowiada za zapewnienie homeostazy organizmu. Ich wspólna korelacja pozwala zapewnić niezmienność środowiska wewnętrznego w zmieniającym się środowisku zewnętrznym. Układ hormonalny integruje czynność komórek, narządów, oraz innych części całego organizmu. Odpowiada za regulację podstawowych procesów życiowych. Poprzez kontrolę szybkości z jaką zachodzą reakcje biochemiczne, a także poprzez kontrolę aktywności enzymów, uczestniczy w wywoływaniu zmian morfologicznych i czynnościowych występujących w tkankach docelowych.
Komórki w organizmie kontaktują się ze sobą poprzez specjalne substancje chemiczne – hormony. Substancje te potrzebują więcej czasu żeby rozwinąć swoje działanie, ale z drugiej strony efekty wywołane ich obecnością utrzymują się dłużej (czas działania hormonów może wynosić niekiedy wiele dni bądź tygodni po ustaniu bodźca hormonalnego). Działanie hormonów polega głównie na modyfikowaniu istniejących aktywności komórek (hamują je lub aktywują), nie inicjują jednak nowych czynności.
1. Działanie układu hormonalnego
Układ hormonalny składa się z wyspecjalizowanych struktur – gruczołów dokrewnych. Gruczoły odpowiadają za wydzielanie hormonów. Nie posiadają one jednak kanałów wyprowadzających. Oznacza to, że hormony uwalniane są do otaczającego gruczoły środowiska – np. krew, limfa, chłonka. Czynność wydzielnicza tych struktur regulowana jest przez mniej lub bardziej złożone mechanizmy, do których zaliczamy:
- mechanizmy nerwowe – główne zadanie pełni tu autonomiczny układ nerwowy. Przykładem jest uwalnianie insuliny przez komórki wysp trzustkowych – proces ten zależy od pobudzenia pozazwojowych nerwów cholinergicznych. W przypadku innych hormonów – oksytocyny i wazopresyny – ich uwalnianie zachodzi w odpowiedzi na drażnienie receptorów nerwowych, znajdujących się np. w kanale szyjki macicy.
- mechanizmy hormonalne – przykładem może być działanie hormonów tropowych, uwalnianych przez przysadkę, na czynności wydzielnicze podległym im gruczołom: wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), powstającego w przednim płacie przysadki, pobudza aktywność kory nadnerczy do wydzielania kortyzolu
- mechanizmy metaboliczne – obejmują bezpośredni wpływ substratów lub końcowych produktów metabolicznych na funkcje wewnątrzwydzielnicze gruczołów. Przykładem jest jeden z najważniejszych związków, który jest metabolizowany w ludzkim organizmie, czyli glukoza. Jej poziom w osoczu ma decydujący wpływ na uwalnianie insuliny oraz glukagonu.
2. Gruczoły występujące w organizmie człowieka
W organizmie człowieka wyróżnić można siedem głównych gruczołów. Funkcję nadrzędna, regulującą wydzielanie innych narządów gruczołowych, pełni przysadka mózgowa. Oznacza to, że jest to najważniejszy gruczoł w organizmie.
2.1. Przysadka mózgowa
Gruczoł znajdujący się w jamie czaszki w tzw. siodełku tureckim kości klinowej oraz połączony z dolną powierzchnią podwzgórza. Pod względem anatomicznym przysadkę podzielić można na płat przedni oraz płat tylny. Obie części połączone są ze sobą za pomocą szeregu cyst. Jednakże pod względem czynnościowym oraz strukturalnym przysadkę dzieli się na część gruczołową oraz część nerwową.
Część gruczołowa przysadki jest podzielona na:
- część obwodową
- część pośrednią
- część guzową
Część obwodowa (przednia) znajduje się na płacie przednim. Złożona jest z kilku rodzajów komórek, naczyń włosowatych, a także z niewielkiej ilości tkanki łącznej. Wśród komórek budujących tę strukturę wyróżnia się przede wszystkim: komórki barwnikooporne oraz barwnikochłonne. Przynależność komórki do danej klasy uwarunkowana jest obecnością w jej wnętrzu ziarnistości, w których zawarty jest wyprodukowany hormon. Pierwszy rodzaj, czyli komórki barwnikooporne (chromofobowe) stanowią 50% wszystkich komórek budujących płat przedni. Ułożone są one w odpowiednie skupiska. Podczas ich obserwacji w mikroskopie zauważyć można typowe organella dla komórki zwierzęcej, nie obserwuje się w nich jednak ziarnistości wydzielniczych. Drugą grupą są komórki barwnikochłonne (chromofilowe). Należą do nich komórki wykazujące aktywność wydzielniczą. W ich cytoplazmie zawieszone są liczne ziarnistości magazynujące ich produkty (hormon wraz z towarzyszącym białkiem). Ziarnistości te wykazują swoiste powinowactwo do barwników kwaśnych bądź zasadowych. W związku z tym komórki chromofilne można podzielić na kwasochłonne oraz zasadochłonne. Łącznie stanowią 50 % komórek przedniego płata, przy czym komórek kwasochłonnych jest aż 40 %, podczas gdy komórek zasadochłonnych jest 10 %.
Część pośrednia znajduje się na płacie tylnym. Cechą charakterystyczna tej części jest jej zwarta struktura oraz brak naczyń krwionośnych. Cześć ta jest znacznie lepiej wykształcona podczas okresu płodowego. Po urodzeniu jednak jej funkcja wydzielnicza zostaje zmieniona. Związane to jest z przestawieniem metabolizmu komórek ją budujących.
Część guzowa położona jest w miejscu łączącym przysadkę z podwzgórzem. Tworzy wokół tego miejsca warstwę o grubości 25-60 μm. Część ta odznacza się dobrym ukrwieniem, a także zawiera liczne komórki barwnikochłonne oraz barwnikooporne, których funkcja nie została dotąd ustalona.
2.2. Tarczyca
Tarczyca to narząd zlokalizowany w okolicy szyi, leżący w pobliżu chrząstki tarczowatej krtani. Zbudowana jest z dwóch płatów, które łączy zawarta pomiędzy nimi cieśń. Z cieśni tej może powstawać trzeci płat. Cała tarczyca otoczona jest torebką, która wpuklając się do środka, dzieli narząd na tzw. zraziki. Każdy pojedynczy zrazik zawiera w swoim wnętrzu pęcherzyki, których rozmiary mogą wynosić od 50 do 500 μm. Pęcherzyki te wypełnione są różowym koloidem, a z zewnątrz otoczone są licznymi włosowatymi naczyniami krwionośnymi.
Pojedyncza komórka pęcherzykowa tarczycy może przyjmować różne kształty w zależności od tego w jakim stanie czynnościowym się obecnie znajduje. Może występować w postaci komórek walcowatych, sześciennych bądź płaskich. Aktywność tych komórek regulowana jest przez hormon tarczycy – tyreotropinę (TSH). Ogólnie można wyróżnić dwie fazy aktywności: wydzielanie (sekrecja) oraz pobieranie (resorpcja). Gdy komórki nie podlegają stymulacji, przechodzą w fazę o obniżonej aktywności (fazę spoczynku).
Oprócz komórek pęcherzykowych, w tarczycy wyróżnić można dodatkową populację komórek, nazywanych komórkami C (okołopęcherzykowe). Nazwę swoja zawdzięczają produkowanej przez nie substancji – kalcytoniny. Jest to hormon obniżający stężenie jonów Ca2+ w surowicy. Aktywność wydzielnicza tych komórek regulowana jest przez receptory związane z białkami G (białka adaptorowe). Te ostatnie rejestrują zmiany stężenia jonów wapniowych – przy wzroście dochodzi do wydzielenia kalcytoniny, która hamuje ich uwalnianie.
2.3. Przytarczyce
Przytarczyce stanowią cztery narządy występujące na tylnej powierzchni tarczycy przy górnym i dolnym biegunie jej płatów. Rozmiar pojedynczego narządu to 6 × 4 × 2 mm. Każda z przytarczyc, podobnie jak tarczyca, otoczona jest błoną. Podobnie też jak w tarczycy, błona ta ulega wpukleniu, dzieląc przytarczyce na niekompletne zraziki. Komórki gruczołowe w każdej przytarczycy mogą być ułożone, tworząc gniazda, sznury lub pęcherzyki. Wśród komórek budujących te gruczoły wyróżnia się: komórki główne (jasne lub ciemne) oraz komórki oksyfilne (kwasochłonne)
Komórki główne są najmniejszymi komórkami występującymi w organizmie (4 – 8 μm). U osobników dorosłych wśród komórek głównych dominują komórki jasne – jest ich trzykrotnie więcej. Ciemne komórki natomiast są miejscem syntezy parathormonu (PTH), który jest antagonistą kalcytoniny. Podobnie jak komórki C, w których produkowana jest kalcytonina, komórki główne zawierają receptory jonów wapniowych. W odróżnieniu jednak od komórek C, do aktywacji tych receptorów dochodzi w momencie spadku stężenia jonów Ca2+.
Komórki oksyfilne posiadają większe rozmiary (8 – 10 μm). Ich ilość w organizmie wzrasta wraz z wiekiem. Równolegle ze wzrostem liczby tych komórek wzrasta liczba komórek tłuszczowych (u osób w podeszłym wieku mogą stanowić one ok. 60 % objętości gruczołów).
2.4. Nadnercza
Nadnercza jest gruczołem występującym w tkance tłuszczowej przylegającej do nerki. Kształtem przypomina wydłużony trójkąt o wymiarach 5 × 4 × 1,5 cm. W przekroju poprzecznym nadnerczy wyróżnić można dwa odmienne obszary: żółta kora nadnerczy oraz czerwonobrunatny rdzeń.
Kora nadnerczy, warstwa zewnętrzna gruczołu, stanowi około 90% jego masy. Żółty kolor tej warstwy pochodzi od licznie występujących tu lipidów. Korę można dalej podzielić na trzy poziomy. Podział ten wynika ze sposobu ułożenia komórek, który to odzwierciedla przebieg naczyń krwionośnych i włókien srebrochłonnych, będących rusztowaniem dla komórek gruczołowych.
Pierwszy poziom to warstwa kłębkowata (15% objętości kory). Zbudowana jest z drobnych komórek, ułożonych w kłębki. Komórki te są odpowiedzialne za produkcję mineralokortykosteroidów, regulujących gospodarkę wodną i mineralną ustroju. Główną substancją wydzielaną jest tutaj aldosteron.
Kolejny poziom to warstwa pasmowata (78% objętości kory). Komórki większe niż poprzednio, ułożone w pojedyncze lub podwójne szeregi. Produktami syntetyzowanymi wewnątrz tych komórek są glikokortykosterydy, z których najważniejszymi są kortyzol i kortykosteron. Hormony te odpowiadają głównie za gospodarkę węglowodanów, białek i tłuszczy w organizmie.
Ostatni poziom to warstwa siatkowata (7% objętości kory). Komórki tworzące tę warstwę ułożone są w pasma, które przeplatając się tworzą sieci. Odpowiadają za produkcję hormonów sterydowych, zaliczanych do grupy androgenów: dehydroepiandrosteron (DHA) i jego siarczan.
Rdzeń nadnerczy jest zbudowany przede wszystkim z komórek chromochłonnych, a także z nielicznie występujących komórek zwojowych. Nazwa tych pierwszych wywodzi się z ziaren obecnych w ich wnętrzu, które wybarwić można związkami chromu. Komórki te mogą występować w postaci wielobocznej, okrągłej lub walcowatej. Ułożone są natomiast w pasma, przylegające do naczyń krwionośnych. Z komórkami chromochłonnymi kontaktują się wypustki komórek zwojowych rdzenia nadnerczy.
2.5. Trzustka
W przypadku trzustki narządami gruczołowymi są tzw. wyspy trzustkowe (wyspy Langerhansa). Są to skupiska komórek, które wykazują mniej intensywne zabarwienie i znajdują się w okolicy części zewnątrzwydzielniczej trzustki. Ugrupowania tworzone przez te komórki mogą przyjmować kształt owalny, okrągły lub nieregularny. Wszystkie komórki tworzące wyspy trzustki podzielono na grupy, oznaczone odpowiednio: A, B, D, PP. Komórki te różnią się między sobą rodzajem wytwarzanego hormonu oraz położeniem. W związku z tym na przykład komórki A odpowiadają za produkcję insuliny i położone są na środku wyspy, podczas gdy w komórkach D wytwarzana jest somatostantyna oraz są rozproszone w obrębie całej wyspy. Substancje produkowane wewnątrz każdej komórki wydzielane są na drodze egzocytozy. Może się ona odbywać w kierunku włosowatych naczyń krwionośnych (działanie ogólnoustrojowe) albo w kierunku przestrzeni znajdujących się pomiędzy komórkami (działanie lokalne).
2.6. Szyszynka
Szyszynka jest stożkowatym narządem o rozmiarach 8 × 5 mm. Ulokowana jest w nadwzgórzu, pomiędzy wzgórkami górnymi oraz ponad sklepieniem międzymózgowia. Szyszynka w przeważającej części pokryta jest oponą miękką, na której swój początek mają przegrody odpowiedzialne za podział tego narządu na nieregularne zraziki. Zraziki z kolei zawierają dwa rodzaje komórek: pinealocyty oraz komórki glejowe. Te pierwsze mogą układać się w grona lub sznury. Ich wewnątrzkomórkowa organizacja podlega cyklicznym zmianom zachodzącym w ciągu doby. Odpowiedzią na ten dobowy cykl jest wydzielanie melatoniny (MT). Natomiast wśród komórek glejowych przeważają komórki typu astrocytów. Oprócz komórek, w szyszynce znajduje się tzw. piasek szyszynkowy. Składa się on ze złogów soli wapnia i magnezu, zalegających w przestrzeniach międzykomórkowych.
2.7. Grasica
Grasica to narząd rozwijający się z tworu nabłonkowego. Z zewnątrz otoczona jest błoną łącznotkankową, która wpuklając się do środka dzieli cały narząd na obszary nazywane pseudozrazikami. Te struktury powstają wyłącznie na części zewnętrznej. Pod nią znajduje się wspólny, niepodzielony pień grasicy. Wśród komórek budujących grasicę, wyróżnić można: komórki gwieździste, barierowe, komórki cyst oraz ciałka Hassalla. Narząd ten odpowiada przede wszystkim za produkcję limfocytów T. Produkcja ta jest jednak regulowana przez powstające w niej hormony peptydowe. Synteza tych związków ma miejsce w komórkach gwieździstych. Do najważniejszych hormonów peptydowych należą: tymozyna, tymopoetyna oraz tymostymulina.
2.8. Jajniki i jądra
Funkcję gruczołów dokrewnych w organizmie człowieka pełnią także żeńskie i męskie narządy płciowe: jajnik (estrogen, progesteron i relaksyny) oraz jądra (androgeny – testosteron). Pod względem anatomicznym współtworzą one jednak układ rozrodczy, a nie układ dokrewny.