...

Stres

Stres jest stanem napięcia wywoływanego działaniem czynników fizycznych lub psychicznych. Towarzyszą mu silne negatywne emocje i związane z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne. Uznawany jest za czynnik pośredniczący w etiopatogenezie licznych chorób.

Spis treści:

Stres to stan napięcia, w którym jednostce towarzyszą silne negatywne emocje (strach, lęk, złość, wrogość) oraz związane z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne. Ze względu na stosowanie tego terminu w różnych dziedzinach nauki i języku potocznym, istnieje wiele definicji i koncepcji opisujących pojęcie stresu. Definiowany jest on między innymi jako relacja pomiędzy jednostką a otoczeniem oceniana jako nadwyrężająca, przekraczająca możliwości, zagrażająca reakcja na informację o rozbieżności pomiędzy aktualnym a oczekiwanym stanem środowiska wewnętrznego lub zewnętrznego, stanowiąca zagrożenie dla integralności i właściwego funkcjonowania organizmu. Dotyczy wszystkich organizmów żywych. Czynniki wywołujące stres nazywamy stresorami. Ich charakter może być fizyczny lub psychiczny, co stawia stres i jego konsekwencje w centrum zainteresowania zarówno nauk biologicznych, jak i psychologii. Stres ma charakter adaptacyjny – pozwala na zmianę niekorzystnych warunków funkcjonowania, przywrócenie równowagi oraz wypracowanie nowych sposobów działania.

1. Koncepcje stresu

Pierwsze badania nad stresem i jego konsekwencjami dla zdrowia prowadzone były przez przedstawicieli nauk medycznych. Z czasem koncepcje stresu zyskały zainteresowanie psychologów, nadając pojęciu interdyscyplinarny charakter. Współczesne podejścia uwzględniają zarówno wiedzę medyczną, jak i psychologiczną. Na przestrzeni lat wypracowano liczne koncepcje opisujące pojęcie stresu. Poniżej przybliżono podstawowe założenia najważniejszych z nich.

1.1. Stres jako reak$cja

W myśl koncepcji stresu jako reakcji, stres ujmowany jest jako kategoria reakcji na działający bodziec, a za jego wskaźniki uważa się objawy nieprzystosowania bądź braku adaptacji do sytuacji stresowej. Podejście to odnosi się głównie do pierwszych koncepcji stresu biologicznego.

1.1.1. Reakcja „walcz i uciekaj” (Walter Cannon)

Podejście teoretyczne Cannona opiera się na pojęciach homeostazy oraz reakcji “walcz i uciekaj”. Homeostazę definiuje ono jako “skoordynowane procesy fizjologiczne podtrzymujące większość stabilnych stanów organizmu”. W obliczu zagrożenia – czynników szkodliwych mogących zakłócić homeostazę – szczególne znaczenie przypisuje współczulnemu układowi nerwowemu oraz uwalnianym wskutek jego stymulacji katecholaminom (głównie adrenalinie i noradrenalinie). Na reakcję walki i ucieczki składają się wywołane przez nie zmiany w układzie krwionośnym: pobudzenie pracy serca, wzrost ciśnienia krwi i jej krzepliwości, zwiększenie stężenia cukru we krwi, przyspieszenie oddechu, rozszerzenie źrenic, zwiększony dopływ krwi do mięśni i mózgu, wzrost napięcia mięśni szkieletowych, zmniejszenie dopływu krwi do skóry i narządów.

Kluczowa dla koncepcji Cannona reakcja łączy w sobie działanie układu nerwowego i endokrynologicznego, mające na celu przygotowanie organizmu do poradzenia sobie z zagrożeniami pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego. Jednocześnie zahamowaniu ulega czynność układu pokarmowego i rozrodczego. Tak przygotowany organizm, będący w stanie wzmożonego pobudzenia, może ratować się ucieczką lub walczyć z niebezpieczeństwem. Po przeminięciu stanu zagrożenia odwrócenie opisanych zmian następuje za sprawą działania układu przywspółczulnego.

Choć reakcja walki lub ucieczki w warunkach zagrożenia może mieć charakter adaptacyjny, przedłużająca się sytuacja stresowa prowadzi do wyczerpania zasobów energetycznych organizmu, a więc do zakłócenia równowagi homeostatycznej. Zdaniem Cannona, zakłócenie homeostazy następuje w sytuacji doświadczenia stresu o poziomie krytycznym, który stanowi zagrożenie dla zdrowia. Reakcja walki i ucieczki traci swój adaptacyjny charakter w sytuacji stresu wywołanego przez bodźce psychospołeczne.

Niektóre z podstaw teoretycznych opracowanych przez Cannona zostały rozwinięte przez twórców kolejnych koncepcji stresu, w tym przez Hansa Selyego.

1.1.2. Ogólny zespół adaptacyjny (Hans Selye)

Selye jako pierwszy wprowadził do nauk medycznych termin „stres”, opisując za jego pomocą niespecyficzną reakcję organizmu powstającą w odpowiedzi na działanie szkodliwych bodźców (stresorów) natury biologicznej lub psychicznej, nazywaną również ogólnym zespołem adaptacyjnym (General Adaptation Syndrome, GAS). Selye wyróżnia trzy kolejne stadia GAS:

Stadium reakcji alarmowej obejmuje mobilizację sił obronnych potrzebnych do poradzenia sobie z zagrożeniem. Jako jego objawy Selye wymienia: powiększenie i wzrost aktywności kory nadnerczy, kurczenie się grasicy, śledziony, węzłów chłonnych i innych struktur limfatycznych, a nawet pojawienie się krwawiących wrzodów w żołądku. W ramach stadium reakcji alarmowej można wyróżnić fazę szoku oraz fazę przeciwdziałania szokowi.

Stadium odporności, w którym jednostka skupia się na zwalczaniu stresora kosztem pozostałych funkcji psychologicznych i fizjologicznych, co może skutkować wyczerpaniem się pokładów energii lub przystosowaniem się do stresora. Jako objawy obecne w tym stadium, Selye wymienia zatrzymanie adrenaliny w korach nadnerczy i zastąpienie procesów katabolicznych przez procesy anaboliczne.

Stadium wyczerpania następuje w przypadku wyczerpania energii organizmu za sprawą odpowiednio długiego i nasilonego lub powtarzającego się działania stresora. Choć organizmowi nadal towarzyszy uogólnione pobudzenie fizjologiczne, zmobilizowane siły nie są wykorzystywane do zwalczania stresora. Następuje rozregulowanie funkcji fizjologicznych i spadek zdolności obronnych, skutkujący między innymi zwiększeniem podatności na zaburzenia i choroby.

Selye uznaje, że jeśli dochodzi do wyczerpania wskutek działania stresu, odporność i adaptacyjność organizmu może zostać odbudowana, ale nie do poziomu wyjściowego – pewne nieodwracalne skutki kumulują się, powodując starzenie i choroby, takie jak wrzody trawienne żołądka i górnych partii jelit, wysokie ciśnienie krwi, ataki serca, zaburzenia nerwowe. Każdy ubytek wywołany wyczerpaniem pozostawia po sobie ślad. Dodatkowo Selye dzieli poziomy mobilizacji na energię przystosowania (uruchamianą na każde żądanie) oraz energię głęboką (jej kosztem uzupełniane są wydatki energii powierzchniowej). Wyczerpanie energii głębokiej ma prowadzić do śmierci.

Jednak Selye nie uważa każdego stresu za szkodliwy. Stres konstruktywny, pozytywny, w którym aktywacja może mieć charakter motywujący, poprawiający zdrowie i jakość życia określany jest jako eustres. Jego pozytywne skutki obecne są jedynie w przypadku optymalnego poziomu stresu, który nie przekracza maksymalnej tolerancji stresu ze względu na ponoszone koszty. Po przekroczeniu tego punktu, pojawia się stan dystresu – stres staje się szkodliwy, destruktywny i zagrażający zdrowiu.

Podejście Selyego krytykowano między innymi ze względu na niespecyficzny charakter reakcji GAS oraz nieuwzględnienie specyfiki stresora i jego percepcji przez jednostkę.

1.2. Stres jako bodziec

Stres bywa także ujmowany jako bodziec bądź sytuacja, które wywołują w organizmie stan napięcia oraz wymagają adaptacji. Między stresorem a reakcją występuje sprzężenie zwrotne. Podejście to dokonuje klasyfikacji stresorów ze względu na ich charakter oraz próbuje identyfikować stresory ogólne, które u przeciętnego człowieka wywołują wysoki stopień napięcia emocjonalnego, zaburzając normalne funkcjonowanie.

1.2.1. Lista stresujących zdarzeń Życiowych (Thomas Holmes i Richard Rahe)

Najbardziej znanym narzędziem stworzonym w oparciu o koncepcję stresu jako bodźca jest Skala Społecznego Ponownego Przystosowania się (Social Readjustment Rating Scale, SRRS) Holmesa i Rahe zwana również Listą Stresujących Zdarzeń Życiowych. Badacze wyliczają 43 sytuacje, którym przypisano wartość odzwierciedlającą odczuwany w ich skutek poziom stresu. Stres jest zatem ujmowany jako odzwierciedlenie doświadczanych w życiu zmian – zarówno pozytywnych (np. urlop), jak i negatywnych (np. śmierć bliskich). Choć podejście to było krytykowane ze względu na brak możliwości uwzględnienia wszystkich sytuacji postrzeganych jako stresujące oraz ich subiektywnej oceny, pozwoliło na rozwinięcie perspektywy transakcyjnej stresu.

1.3. Transakcyjne ujęcie stresu

W odpowiedzi na ograniczenia podejścia do stresu jako reakcji i bodźca, rozwinęło się podejście transakcyjne uwzględniające obydwie klasy czynników – charakter reakcji oraz bodźca.

1.3.1. Transakcyjna teoria stresu (Richard Lazarus i Susan Folkman)

Najbardziej popularne w psychologii podejście definiuje stres jako relacja między osobą a otoczeniem, która postrzegana jest jako obciążająca lub przekraczająca zasoby jednostki, zagrażająca jej dobrostanowi. Za pomocą tej definicji Lazarus i Folkman uwzględniają jednocześnie wymagania związane z sytuacją stresową i możliwości indywidualne jednostki poradzenia sobie z sytuacją.

Ocena własnych zdolności w konfrontacji z wymaganiami otoczenia przebiega według Lazarusa i Folkman dwutorowo: ocena pierwotna dotyczy osobistego znaczenia zdarzenia, a ocena wtórna zdolności do wykorzystania zasobów, aby sprostać wymaganiom. Ocena wtórna uruchamia również aktywność ukierunkowaną na zmianę sytuacji, określaną jako radzenie sobie ze stresem. Wskutek oceny pierwotnej sytuacja może zostać sklasyfikowana jako stresująca, sprzyjająco-pozytywna lub bez znaczenia. W kontekście zdolności osobistych, ocena wtórna obejmuje trzy kategorie:

  • krzywda/strata – zaistniała już szkoda, z którą wiążą się złość, żal, smutek;
  • zagrożenie – możliwa krzywda lub strata, z którą wiążą się strach, lęk, zamartwianie się;
  • wyzwanie – możliwe poniesienie szkody, ale też spodziewane korzyści, z którymi wiążą się emocje zarówno negatywne (charakterystyczne dla zagrożenia), jak i pozytywne (wynikające z oczekiwanych korzyści).

Stres jest zatem efektem oceny transakcji jako przekraczającej możliwości poradzenia sobie. Może on być doświadczany na trzech poziomach:

  • społecznym – poziomie związanym z relacją jednostki z innymi;
  • psychologicznym – poziomie związanym z jednostkową oceną sytuacji, reakcją emocjonalną, organizacją zachowania;
    fizjologicznym (biologicznym) – poziomie związanym ze zmianami zachodzącymi w organizmie.
1.3.2. Teoria Zachowania Zasobów (Stevan Hobfoll)

Do nurtu relacyjnego nawiązuje również teoria zachowania zasobów (Conservation of Resources Theory, COR), w której Hobfoll wprowadza pojęcie zasobów jako właściwości osobistych, przedmiotów, okoliczności lub czynników sprzyjających, postrzeganych przez jednostkę jako cenne. Celowe zachowanie człowieka sprowadza się do utrzymywania, ochrony i pomnażania zasobów. Gospodarka zasobami obejmuje dwa cykle – spiralę zysków i strat. Spirala strat charakteryzuje się większą dynamiką i jest odczuwana bardziej dotkliwie niż zysk. Źródłem stresu jest sytuacja utraty zasobów, zagrożenie utratą lub brak zysku po zainwestowaniu zasobów. Według Hobfolla, stres ma podłoże biologiczne, ale jest kształtowany również przez czynniki społeczno-kulturowe.

2. Radzenie sobie ze stresem i styl radzenia sobie ze stresem

Radzenie sobie ze stresem to proces wysiłków jednostki, które zmierzają do poradzenia sobie z daną sytuacją. Radzenie sobie jest procesem dynamicznym – jednostka może stosować różne strategie w odpowiedzi na tę samą sytuację lub zmieniać stosowane strategie na różnych etapach radzenia sobie z daną sytuacją. Strategie mogą mieć charakter poznawczy lub behawioralny.

Lazarus i Folkman wyróżniają dwa rodzaje strategii radzenia sobie ze stresem:

  • radzenie sobie zorientowane na problem (instrumentalne, zadaniowe) – działanie ukierunkowane na opanowanie stresora w celu zmniejszenia lub usunięcia jego stresujących właściwości;
  • radzenie sobie skoncentrowane na emocjach (regulacyjne) – kontrolowanie reakcji emocjonalnej związanej z danym stresorem.

Z kolei Schwarzer i Taubert, uwzględniając kryterium czasu, wyróżniają następująco:

  • radzenie sobie reaktywne – mające na celu kompensację doznanej krzywdy lub straty;
  • radzenie sobie antycypacyjne – ukierunkowane na nieuchronne wydarzenie, które ma wystąpić w niedalekiej przyszłości i wiąże się z ryzykiem utraty zasobów;
  • radzenie sobie prewencyjne – polegające na gromadzeniu zasobów pozwalających na zmniejszenie skutków przyszłych wydarzeń stresowych, które mają nastąpić z jakimś prawdopodobieństwem;
  • radzenie sobie proaktywne – polegające na zdobywaniu i gromadzeniu zasobów ułatwiających wykorzystywanie przyszłych szans.

Wśród innych strategii radzenia sobie ze stresem wymienia się między innymi radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu i radzenie sobie religijne/duchowe. Repertuar strategii radzenia sobie jednostki składa się na właściwy dla niej styl radzenia sobie z sytuacjami stresowymi.

Endler i Parker wyróżniają trzy style radzenia sobie ze stresem:

  • styl skoncentrowany na zadaniu – obejmuje głównie strategie instrumentalne;
  • styl skoncentrowany na emocjach – obejmuje głównie strategie regulacyjne;
  • styl skoncentrowany na unikaniu – obejmuje unikanie przeżywania, doświadczania bądź myślenia o sytuacji stresowej.

Poza stylem radzenia sobie, na możliwości radzenia sobie ze stresem mogą wpływać również różnice indywidualne w zakresie temperamentu i osobowości.

3.Stresory i ich właściwości

Stresorem nazywany jest czynnik powodujący sytuację stresową, inicjujący aktywność jednostki mającą na celu jego usunięcie i powrót do stanu równowagi.

Na podstawie kryterium nasilenia, wyróżnia się:

  • stresory najsłabsze – tzw. uciążliwości dnia codziennego; drobne, codzienne utrapienia, częste, powtarzalne i powszechne;
  • stresory o średniej sile – ważne zmiany życiowe wymuszające zmianę dotychczasowego funkcjonowania;
  • najsilniejsze stresory – wywołujące stres określany jako ekstremalny lub traumatyczny (np. wojny, klęski żywiołowe, poważniejsze katastrofy komunikacyjne, doświadczenia indywidualne, takie jak gwałt i przemoc), które mogą wiązać się z wystąpieniem zespołu stresu pourazowego (PTSD).

Na podstawie kryterium przebiegu wydarzenia stresującego wyróżnia się stresory, których przebieg jest ograniczony w czasie oraz stresory o charakterze przewlekłym. Z kolei na podstawie kryterium lokalizacji wyróżnia się stresory zewnętrzne oraz wewnętrzne.

4. Biologiczne podłoże stresu

Na poziomie biologicznym reakcja stresowa regulowana jest głównie przez dwa układy: układ sympatyczno-nadnerczowy (sympathetic—adrenomedullary, SAM) i układ podwzgórze-przysadka-nadnercza (hypothalamic-pituitary-adrenocortical, HPA). Ośrodkiem odpowiedzialnym za zainicjowanie adekwatnej do pojawiających się zmian reakcji poprzez aktywizowanie wymienionych układów jest podwzgórze.

4.1. Układ sympatyczno-nadnerczowy (SAM) – reakcja walki lub ucieczki

Reakcja zostaje zapoczątkowana w grzbietowo-przyśrodkowej części ciała migdałowatego, skąd strumień impulsów dochodzi do bocznych i tylnych okolic podwzgórza, a następnie dociera do rdzenia nadnerczy – najważniejszego organu tej reakcji. Za sprawą stymulacji komórki chromafinowe rdzenia nadnerczy rozpoczynają wydzielanie katecholamin (głównie adrenaliny, w mniejszym stopniu noradrenaliny). Obecność katecholamin w krwiobiegu prowadzi do zwiększenia aktywności somatycznej człowieka – aktywności sercowo-naczyniowej, aktywności układu oddechowego, mięśniowego i nerwowego.

Reakcja stresowa warunkowana działaniem układu sympatyczno-nadnerczowego jest natychmiastowa – zostaje uruchomiona już w pierwszej minucie sytuacji stresowej, przygotowując organizm do reakcji walki lub ucieczki. Za sprawą zwiększenia stężenia glukozy we krwi możliwe jest szybkie pozyskanie energii pozwalającej na podejmowanie działań obronnych. Do pozostałych objawów reakcji stresowej wywoływanej przez układ sympatyczno-nadnerczowy należą między innymi:

  • wzrost ciśnienia tętniczego,
  • wzrost pojemności minutowej serca,
  • spadek przepływu krwi przez nerki,
  • zmniejszenie światła tętnic,
  • wzrost napięcia mięśniowego,
  • wzrost poziomu wolnych kwasów tłuszczowych, trójglicerydów i cholesterolu w osoczu krwi.

Choć wymienione skutki pojawiają się natychmiast, nie mają charakteru chronicznego. Dłuższe pobudzenie stresowe aktywuje kolejne mechanizmy, w tym oś stresu.

4.2. Oś stresu – układ podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA)

Po około 30 minutach działania sytuacji stresowej następuje aktywowanie osi stresu – układu podwzgórze-przysadka-nadnercza, efekty działania którego utrzymują się przez dłuższy czas.

Na tym etapie za regulację przebiegu reakcji stresowej, a także jej zakończenie odpowiedzialny jest układ limbiczny wraz z osią HPA, stanowiąc tym samym całość czynnościową określaną również jako oś limbiczno-podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa (limbic-hypothalamic-pituitary-adrenal axis, LHPA).

Zmiany związane z reakcją stresową regulowaną przez oś HPA są inicjowane przez komórki jądra okołokomorowego podwzgórza, które wydzielają kortykoliberynę (CRH) i argininowazopresynę (AVP) do krążenia wrotnego przysadki. Stamtąd dostają się one do przedniej części przysadki, gdzie stymulują jej komórki do produkcji i sekrecji hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Drogą krwiobiegu ACTH trafia do komórek kory nadnerczy i pobudza je do wydzielania glukokortykoidów. Końcowym efektem działania osi HPA jest wydzielanie kortyzolu przez korę nadnerczy.

Istnieją dwa typy receptorów glukokortykoidowych: I (MR – mineralokortykoidowy) i II (GR – glukokortykoidowy). W początkowej fazie sytuacji stresowej, działanie glukokortykoidów jest uwarunkowane stymulacją MR, prowadząc do uaktywnienia i podtrzymania reakcji stresowej. Późniejsza aktywacja GR powoduje utrzymanie aktywności mechanizmów stresu na optymalnym poziomie (między innymi przez tłumienie nieistotnych w okresie stresu funkcji organizmu), a następnie ich wygaszenie. Aktywacja GR jest zatem mechanizmem kontroli aktywności osi HPA – końcowy produkt osi hamuje czynność na jej wyższym poziomie – aktywność przysadki i podwzgórza. Działanie sprzężenia zwrotnego zapewnia przebieg kolejnych faz stresu i jego zakończenia. Nieprawidłowości w zakresie wrażliwości receptorów glukokortykoidowych oraz właściwa proporcja receptorów MR i GR warunkują biologiczne podłoże radzenia sobie ze stresem i mogą odgrywać istotną rolę w patogenezie niektórych schorzeń somatycznych i zaburzeń psychicznych.

Niektóre z efektów działania osi HPA pojawiają się natychmiast, jako efekty bezpośredniej interakcji allosterycznej z receptorami błonowymi. Inne występują z opóźnieniem, a efekt ich działania utrzymuje się dłużej. Dzieje się tak za sprawą synchronizacji lokalnych zegarów komórek z aktywnością centralnego zegara biologicznego przez glukokortykoidy. Podczas gdy sama oś HPA wykazuje dobowe wahania aktywności regulowane przez centralny zegar jądra nadskrzyżowaniowego (suprachiasmatic nucleus, SCN), glukokortykoidy synchronizują zegary wtórne. Podejrzewa się, że ważną rolę w regulacji osi HPA pełnią również neuropeptydy, które zaangażowane są nie tylko w prostą modulację osi neurohormonalnej, ale również wykazują potencjał anksjogenny bądź anksjolityczny.

4.3. Inne struktury zaangażowane w reakcję stresową

4.3.1. Miejsce sinawe – ośrodkowy układ noradrenergiczny

Aktywacja miejsca sinawego może nastąpić wskutek działania zarówno stresorów wewnętrznych o charakterze biologicznym (np. hipoglikemia, spadek ciśnienia krwi), jak i stresorów psychologicznych. Poprzez projekcje do podwzgórza miejsce sinawe aktywuje oś HPA oraz obwodowy układ sympatyczny. Jego połączenia z osią HPA są dwukierunkowe – układy te aktywują się wzajemnie, wzbudzając reakcję stresową.

4.3.2. Układ dopaminergiczny śródmózgowiowo-korowy

Układ dopaminergiczny odpowiada za modulację reakcji emocjonalnych, selektywność procesów informacyjnych oraz uczenie się, wpływając tym samym na radzenie sobie z sytuacją stresową. Współdziałając z korą przedczołową, układ dopaminergiczny środmózgowiowo-korowy zapewnia utrzymanie jej czynności na optymalnym poziomie, pozwalając na sprawne funkcjonowanie pamięci operacyjnej i zwiększając tym samym szanse na skuteczne poradzenie sobie z sytuacją stresową.

4.3.3. Układ serotoninergiczny – jądra szwu

Obrót metaboliczny serotoniny w strukturach takich jak kora przedczołowa, jądro dwuznaczne, ciała migdałowate i podwzgórze wzrasta w sytuacji ostrego stresu. Rola serotoniny w kontrolowaniu przebiegu reakcji stresowej jest istotna, choć niejednoznaczna – w zależności od aktywowanego receptora i okolicy mózgu jej efekty mogą być przeciwstawne. Zwraca się jednak szczególną uwagę na wspólne, wzajemnie modulujące działanie receptora serotoninergicznego 5-HT1A i receptorów glukokortykoidowych, wpływające na procesy kontroli i wygaszania reakcji stresowej.

4.3.4. Ciało migdałowate

Jako struktury układu limbicznego odpowiedzialne za nadawanie bodźcom znaczenia emocjonalnego, ciała migdałowate biorą udział w rozpoznawaniu stresora i jego interpretacji. W oparciu o wcześniejsze, zwłaszcza negatywne, doświadczenia ciała migdałowate przypisują stresorowi znaczenie, jednocześnie uruchamiając odpowiadające mu wzorce zachowań i reakcji fizjologicznych. Ciała migdałowate współdziałają z głównymi ośrodkami stresu – podwzgórzem i miejscem sinawym, aktywując się wzajemnie.

4.3.5. Hipokamp

Podobnie jak ciało migdałowate, hipokamp bierze udział w czynnościach związanych z pamięcią – w rozpoznaniu stresora i wyborze adekwatnej strategii postępowania. Jednak nadmierna aktywacja ciała migdałowatego hamuje jego działanie. Hipokamp jest strukturą szczególnie wrażliwą na nasilony i przewlekły stres, wskutek hiperkoryzolemii dochodzi bowiem do jego uszkodzenia i zaniku. Jednocześnie pełni on istotną funkcję regulującą dla osi HPA. To właśnie w hipokampie zlokalizowane są receptory GR hamujące sekrecję CRH przez podwzgórze i wyciszające reakcję stresową.

4.3.6. Kora przedczołowa

Właściwe funkcjonowanie kory przedczołowej umożliwia rozpoznanie stresora, wybór właściwej strategii i kontrolowanie jej przebiegu. Za sprawą licznych połączeń wstępujących i zstępujących kora przedczołowa może hamować lub odblokowywać niższe piętra układu nerwowego.

5. Konsekwencje stresu

Stres uznawany jest za czynnik pośredniczący w etiopatogenezie chorób. W zależności od nasilenia i czasu działania stresora, może on wywoływać różne konsekwencje. Łosiak wyróżnia wczesne i późne następstwa stresu.

5.1. Wczesne konsekwencje stresu

Do wczesnych konsekwencji stresu należą:

  • obniżenie nastroju,
  • bezpośrednie efekty procesów fizjologicznych widoczne w zakłóceniu regulacji pracy narządów wewnętrznych (np. skurcze żołądka, zaburzenia trawienia, bóle mięśniowe),
  • zmiany w przebiegu procesów poznawczych (głównie dotyczące pamięci i uwagi),
  • pogorszenie sprawności działania będące efektem złożonego oddziaływania powyższych czynników).

5.2. Późne konsekwencje stresu

Późne następstwa stresu mogą być efektem kumulacji wymienionych wyżej wczesnych następstw. Mają one bardziej złożony charakter, obejmują zmiany w jednostce oraz w jej funkcjonowaniu.

Zmiany w jednostce dotyczą funkcjonowania psychicznego i ujawniają się w obniżeniu samooceny i samoakceptacji, poczuciu bezradności, pesymizmie. Następuje również pogorszenie zdrowia. Według Selyego mogą pojawić się tzw. choroby przystosowania: choroby nerek, serca, naczyń krwionośnych, choroby zapalne stawów, skóry, choroby alergiczne, przewodu pokarmowego, zaburzenia przemiany materii, nowotwory, zaburzenia psychiczne i seksualne. Szeroki wpływ działania stresu na zdrowie może wiązać się ze zmniejszeniem liczby komórek NK we krwi. Przewlekły stres nie tylko osłabia odporność komórkową zwiększając ryzyko np. nowotworów, ale też wzmacnia aktywność odporności humoralnej zwiększając ryzyko zaburzeń atopowych (np. astmy).

Zmiany w zakresie funkcjonowania jednostki ujawniają się w pogorszeniu funkcjonowania społecznego oraz trudnościach w zakresie realizowania celów wynikających z przedłużającej się obniżonej sprawności działania.

Konsekwencje stresu mogą być potęgowane przez zjawisko proliferacji stresu – odczuwany stres może wywoływać kolejne stresory. Jednocześnie same następstwa stresu mogą wywoływać dalszy stres.

5.3. Zaburzenia związane ze stresem

Klasyfikacja ICD-10 wyróżnia kategorię zaburzeń F43 – Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne. Należą do niej:

  • F43.0 – ostra reakcja na stres – zaburzenie przejściowe (ustępuje po kilku godzinach lub dniach), pojawiające się w odpowiedzi na wyjątkowo silny stres fizyczny lub psychiczny u osoby nie wykazującej innego zaburzenia psychicznego;
  • F43.1 – zaburzenie stresowe pourazowe – zaburzenia ujawniające się jako opóźniona lub przedłużona reakcja na wydarzenie lub sytuację stresową o charakterze traumatycznym;
  • F43.2 – zaburzenia adaptacyjne – zaburzenie ujawniające się jako stany napięcia, niepokoju, przygnębienia, rozstroju emocjonalnego w okresie adaptacji do znaczących zmian życiowych lub wydarzenia stresującego;
  • F43.8 – inne reakcje na ciężki stres;
  • F43.9 – reakcja na ciężki stres, nie określona.

Psychologowie podkreślają również znaczenie stresu dla rozwoju i przebiegu wielu zaburzeń, takich jakich zaburzenia psychosomatyczne, epizody depresyjne, zaburzenia lękowe czy wypalenie zawodowe.

5.4. Pozytywne konsekwencje stresu

Mimo negatywnego charakteru wyżej wymienionych konsekwencji przedłużającego się i nasilonego stresu, psychologowie wskazują również na pozytywne aspekty stresu. Skuteczne radzenie sobie może być związane z wyzwalaniem emocji pozytywnych i służyć budowaniu zasobów jednostki. Wskazuje się nawet na możliwość wystąpienia zjawiska potraumtycznego wzrostu – długotrwałego procesu, skutkującego wyższym poziomem funkcjonowania w porównaniu z okresem sprzed traumy.

Bibliografia

  1. Gołyszny M. „Stare” i „nowe” neuropeptydy jako modulatory czynności osi stresu (podwzgórze–przysadka–nadnercza). Varia Medica, 2018
  2. Grygorczuk A. Pojęcie stresu w medycynie i psychologii. Psychiatria, 2008
  3. Heszen I. Psychologia stresu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2013
  4. Heszen I., Sęk H. Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2007
  5. Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. Osobowość stres a zdrowie. Warszawa: Difin, 2010
  6. Landowski J. Neurobiology of stress. Neuropsychiatria i Neuropsychologia/Neuropsychiatry and Neuropsychology, 2007
  7. Łosiak W. Natura stresu: spojrzenie z perspektywy ewolucyjnej. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007
Wesprzyj nas, jeśli uważasz, że robimy dobrą robotę!

Nieustannie pracujemy nad tym, żeby dostępne u nas treści były jak najlepszej jakości. Nasi czytelnicy mają w pełni darmowy dostęp do ponad 300 artykułów encyklopedycznych oraz ponad 700 tekstów blogowych. Przygotowanie tych materiałów wymaga jednak od nas dużo zaangażowania oraz pracy. Dlatego też jesteśmy wdzięczni za każde wsparcie członków naszej społeczności, ponieważ to dzięki Wam możemy się rozwijać i upowszechniać rzetelne informacje.

Przekaż wsparcie dla NeuroExpert.