Śledziona to narząd limfatyczny położony w jamie brzusznej, w lewym podżebrzu. Jej wielkość i kształt zależą od stopnia wypełnienia krwią. Zdrowa śledziona waży około 150 g, mieści około 50 ml krwi i nie wystaje poza łuk żebrowy. Śledziona bierze ona udział w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego. Jest odpowiedzialna za wytwarzanie immunoglobulin, usuwanie starych i uszkodzonych komórek, a także za magazynowanie limfocytów T i B. Powiększenie śledziony nazywane jest splenomegalią i najczęściej świadczy o poważnym stanie chorobowym. Splenomegalia jest objawem niektórych nowotworów i chorób mieloproliferacyjnych.
1. Budowa śledziony
Śledziona ma kształt trójkąta o zaokrąglonych wierzchołkach. Wyróżnia się jej powierzchnię przeponową (łac. facies diaphragmatica lienis) i powierzchnię trzewną (łac. facies visceralis lienis). Powierzchnia przeponowa jest wypukła i przylega do przepony. Powierzchnia trzewna dzieli się na powierzchnię żołądkową (łac. facies gastrica lienis), nerkową (łac. facies renalis lienis) i okrężniczą (łac. facies colica lienis). Na powierzchni trzewnej znajduje się zagłębienie zwane wnęką śledzionową (łac. hilus lienis). Wnęka ma owalny kształt, jest echogenicznie jednorodna i otacza ją żyła śledzionowa. [1-3]
Śledziona zbudowana jest z siateczkowatej tkanki łącznej. Otacza ją błona surowicza i torebka włóknista. Od torebki odchodzą pasma tkanki włóknistej, nazywane beleczkami, układające się w miąższu śledziony w postaci poprzecznych prążków. Beleczki są zbudowane ze sprężystych włókien i komórek mięśni gładkich. Dzięki nim śledziona może się kurczyć i rozkurczać, zasysając krew lub wypychając ją do krwiobiegu. [1-3]
Na powierzchni śledziony rozsiane są licznie wysepki miazgi białej, czyli skupiska limfocytów otaczające naczynia krwionośne, a także grudki chłonne pierwotne i wtórne. Grudki pierwotne zawierają limfocyty, które jeszcze nie zetknęły się z antygenem. Grudki wtórne są zaś bogate w limfocyty B i komórki prezentujące antygeny (ang. antigen presenting cells, APC). Komórki APC umożliwiają limfocytom B rozpoznanie antygenu, a także aktywują proliferację i dojrzewanie przeciwciał. [1-3]
2. Położenie śledziony
Śledziona leży w lewym podżebrzu, pomiędzy IX a XI żebrem. Jej długa oś biegnie wzdłuż dziesiątego żebra, natomiast głowa śledziony położona jest domostkowo. W pozycji stojącej opuszcza się delikatnie w dół. Od góry śledziona zawieszona jest na więzadle żołądkowo-śledzionowym (łac. ligamentum gastrolienale) rozciągającym się między żołądkiem i śledzioną, a także na więzadle przeponowo-śledzionowym (łac. ligamentum phrenicolienale) łączącym śledzionę z przeponą. Natomiast od dołu narząd ten podtrzymuje więzadło przeponowo-okrężnicze (łac. ligamentum phrenicocolicum). [1-3]
3. Unaczynienie śledziony
Śledziona jest bogato unaczyniona. Do jej głównych naczyń zalicza się tętnicę śledzionową (łac. arteria lienalis) i żyłę śledzionową (łac. vena lienalis). Biegną one obok siebie w więzadle przeponowo-śledzionowym. Tętnica śledzionowa wnika do śledziony i we wnęce stopniowo rozwarstwia się na drobniejsze tętniczki. Jednocześnie we wnęce drobne naczynia żylne łączą się tworząc żyłę śledzionową. Wyprowadza ona krew ze śledziony. [1-3]
4. Unerwienie śledziony
Śledziona jest bogato unerwiona przez włókna nerwowe wegetatywne. Pobudzenie układu nerwowego współczulnego i przywspółczulnego wpływa na układ krwionośny, w tym na unaczynienie śledziony, przepływ krwi przez ten narząd i na funkcje krwiotworzenia. Aktywacja układu współczulnego (np. na skutek działania stresu) powoduje skurcz naczyń krwionośnych w śledzionie, w efekcie czego zwiększa się objętość krwi krążącej w organizmie. Natomiast unerwienie przywspółczulne pochodzi z nerwów błędnych. Aktywacja włókien przywspółczulnych prowadzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych w śledzionie oraz zwiększenia przepływu krwi. [9]
5. Funkcje śledziony
5.1. Wpływ na układ odpornościowy
Śledziona odgrywa kluczową rolę w zapewnieniu odpowiedzi immunologicznej na obce antygeny. Wytwarza przeciwciała i immunoglobuliny. Jest również swoistym filtrem dla elementów morfotycznych krwi powstających w innych tkankach. Miazga biała śledziony stanowi część tkanki limfatycznej. Dochodzi w niej do zatrzymania limfocytów T i B. Jednocześnie wzmaga się synteza limfocytów T grasiczozależnych i limfocytów B szpikozależnych wraz z komórkami plazmatycznymi. Natomiast w przestrzeni pomiędzy miazgą białą i miazgą czerwoną, nazywaną strefą brzeżną, śledziona zatrzymuje uszkodzone erytrocyty, granulocyty i trombocyty, jak również mikroorganizmy, które przeniknęły do krwi. Monocyty zatrzymane w strefie brzeżnej przekształcają się w makrofagi i ulegają aktywacji. Biorą udział w prezentowaniu antygenów limfocytom zlokalizowanym w miazdze białej, a także w niszczeniu bakterii oznaczonych przeciwciałami. Miazga czerwona stanowi ostatni filtr zatrzymujący elementy morfotyczne krwi. Dostają się tu produkty przemiany materii komórek i metabolity wtórne bakterii. Jest to ostateczny moment na oczyszczenie płynów ustrojowych z toksyn, zanim krew opuści śledzionę. [3,7]
5.2. Wpływ na układ krwionośny
Śledziona jest odpowiedzialna za erytropoezę w życiu płodowym i odgrywa istotną funkcję w procesach krwiotwórczych u rozwijającego się dziecka. U osób dorosłych może stać się miejscem pozaszpikowej hematopoezy. Dzieje się tak w przebiegu chorób mieloproliferacyjnych i nowotworów szpiku. Dodatkowo śledziona działa jak zbiornik płytek krwi. U zdrowej osoby blisko 30% krążących płytek krwi jest tymczasowo magazynowane w śledzionie. U pacjentów ze splenomegalią śledziona może zatrzymywać nawet 90% całej puli tych komórek. Często po usunięciu śledziony liczba płytek krwi gwałtownie wzrasta, nie zawsze jednak zwiększa ryzyko zakrzepicy. [3]
6. Splenomegalia
Splenomegalia to stan, w którym dochodzi do znacznego powiększenia śledziony bez zahamowania jej funkcji. Wśród najczęstszych objawów pojawiają się bóle brzucha, bóle klatki piersiowej i lewego podżebrza, a także ogólne osłabienie, przewlekłe zmęczenie i częste infekcje. Splenomegalia może pojawić się na skutek chorób zakaźnych, niedokrwistości hemolitycznej, białaczki, chorób autoimmunologicznych i innych chorób układowych. Zdarza się, że powiększona śledziona sięga do lewego talerza biodrowego. Takie przypadki obserwuje się najczęściej w przebiegu mielofibrozy, czerwienicy prawdziwej, przewlekłej białaczki szpikowej, malarii i leiszmaniozy. [8]
6.1. Hipersplenizm
Hipersplenizm to nadaktywność śledziony występująca często bez zmiany jej wielkości. Hipersplenizmowi towarzyszą niedokrwistość, leukopenia i trombocytopenia. Pacjent odczuwa objawy typowe dla zaburzeń morfotycznych krwi i spadku odporności. Ważne, by znaleźć przyczynę nadaktywności śledziony. Bez tego choroba może dalej się rozwijać, a układ odpornościowy stać się niewydolny. W zaawansowanym hipersplenizmie dochodzi bowiem do sekwestracji i nadmiernego niszczenia krwinek białych przez makrofagi śledziony. [8]
7. Asplenia
Asplenia to wrodzony lub nabyty brak śledziony bądź utrata jej funkcji (np. na skutek radioterapii). Wycięcie śledziony w przebiegu operacji chirurgicznej nazywane jest splenektomią. Po wycięciu śledziony funkcje krwiotworzenia przejmują inne narządy, m.in. wątroba i nerki. Choć mówi się, że bez śledziony można żyć stosunkowo normalnie, to pacjenci po splenektomii narażeni są na ryzyko groźnych powikłań infekcyjnych. Może dochodzić u nich do zapalenia opon mózgowych i sepsy. Wśród patogenów odpowiedzialnych za ciężkie zakażenia są bakterie otoczkowe: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae i Neisseria meningitidis. Dlatego pacjentom po usunięciu śledziony zaleca się dodatkowe szczepienia ochronne. Są to szczepienia przeciwko pneumokokom, meningokokom oraz coroczne szczepienia przeciwko grypie. Pacjenci po splenektomii powinni być również pod opieką lekarzy hematologów ze względu na ryzyko wystąpienia nadpłytkowości, zwłaszcza w krótkim okresie po zabiegu. [4]
8. Torbiele śledziony
Torbiele śledziony dzieli się na pasożytnicze i niepasożytnicze. Torbiele pasożytnicze wywołane są najczęściej zakażeniem tasiemcem bąblowcowym (łac. Echinococcus granulosus). Larwy tasiemca przedostają się do śledziony wraz z krwią. Wokół larw tworzą się komory wypełnione płynem, które stopniowo powiększają się, tworząc torbiel pasożytniczą. W torbieli larwy przekształcają się w dorosłe formy. Pasożyt może wydalać jaja do środowiska otrzewnej z wnętrza torbieli. W większości przypadków choroba przebiega bezobjawowo lub z niespecyficznymi objawami, takimi jak bóle brzucha czy uczucie pełności po posiłkach. Jednakże w niektórych przypadkach torbiel może powodować powikłania takie jak krwotoki wewnętrzne lub uszkodzenie tkanki. Diagnoza torbieli pasożytniczej śledziony jest trudna i często wymaga zastosowania badań obrazowych, takich jak ultrasonografia, tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny. Można wykonać także śródoperacyjne badanie parazytologiczne płynu z torbieli. Leczenie obejmuje farmakologiczne zwalczanie pasożyta przez podanie środka pasożytobójczego bezpośrednio do torbieli oraz ewentualnie interwencję chirurgiczną w przypadku dużych lub powikłanych torbieli. [5]
Torbiele niepasożytnicze dzielą się na pierwotne i wtórne. Torbiele niepasożytnicze pierwotne są zmianami wrodzonymi i powstają wskutek anomalii w rozwoju zarodkowym. Natomiast torbiele niepasożytnicze wtórne wywołane są najczęściej mechanicznymi urazami śledziony, np. w wyniku pęknięcia narządu. Rzadziej mogą powstawać w przebiegu niektórych chorób, np. mononukleozy zakaźnej, gruźlicy lub malarii. [5]
Większość torbieli śledziony nie daje żadnych objawów klinicznych. Są one wykrywane przypadkowo podczas wykonywania badania USG jamy brzusznej, np. w ramach diagnostyki innych chorób. Torbiele dające objawy mają zwykle znaczne rozmiary, a powodowane przez nie dolegliwości są nieswoiste. Wśród symptomów wyróżnia się asymetryczne powiększenie obrysu brzucha, wyczuwalny opór w lewym podżebrzu i pobolewania brzucha w tej okolicy. [5]
9. Dodatkowa śledziona
Obecność dodatkowej śledziony jest nieprawidłowością anatomiczną występującą u 10-40% społeczeństwa. Dodatkowa śledziona leży zwykle w pobliżu śledziony właściwej, choć zdarza się, że umiejscowiona jest w pobliżu płuc czy serca. Nie pełni funkcji odpornościowych i z reguły nie daje także niepokojących objawów. Dodatkowa śledziona może jednak ulec zropieniu lub otorbieleniu. [2,6]