1. Informacje ogólne
Rdzeń przedłużony (łac. medulla oblongata) stanowi część tyłomózgowia, a konkretniej rdzeniomózgowia, która łączy rdzeń kręgowy z mostem. Razem z mostem i śródmózgowiem współtworzy pień mózgu. W rdzeniu przedłużonym skupione są ośrodki nerwowe odpowiedzialne za funkcje odruchowe – ośrodek oddechowy, ruchowy, naczynioruchowy, sercowy, ssania, żucia, połykania. Nazywane są one ośrodkami życiowymi, ponieważ ich uszkodzenie z reguły kończy się śmiercią. Oprócz tego zawiera ośrodki odpowiedzialne za wymioty, kichanie, kaszel, ziewanie oraz wydzielanie potu.
2. Położenie
Rdzeń przedłużony leży na stoku (łac. clivus, pochyłej strukturze na wewnętrznej powierzchni podstawy czaszki) w tylnym dole czaszki. Ku dołowi przechodzi w rdzeń kręgowy, a jego podstawa łączy się z tylną częścią mostu. Granica między rdzeniem przedłużonym a kręgowym jest umowna – przyjmuje się, że przebiega przez otwór potyliczny wielki. Z tyłu od rdzenia przedłużonego i mostu znajduje się komora czwarta.
3. Budowa zewnętrzna
Po przejściu przez otwór wielki czaszki rdzeń kręgowy przechodzi w rdzeń przedłużony. Rdzeń przedłużony leży w okolicy podstawnej kości potylicznej i jest przykryty przez półkule móżdżku. Ma kształt ściętego stożka spłaszczonego od przodu ku tyłowi. W jego dolnej części znajduje się kanał środkowy, który stanowi kontynuację kanału środkowego rdzenia kręgowego. W górnej części rdzeń przedłużony przechodzi w dno komory czwartej mózgowia.
3.1. Powierzchnia brzuszna
Przez środek powierzchni brzusznej przebiega szczelina pośrodkowa przednia zawierająca liczne włókna nerwowe, które na granicy rdzenia przedłużonego i sznurów bocznych rdzenia kręgowego krzyżują się i tworzą skrzyżowanie piramid. Powyżej skrzyżowania piramid szczelina pośrodkowa przednia staje się głębsza, a następnie rozszerza się na górnym końcu, tworząc otwór ślepy. Bocznie od szczeliny, po obu jej stronach, znajdują się piramidy rdzenia przedłużonego, które stanowią odpowiedniki sznura przedniego rdzenia kręgowego. Z boku od piramidy znajduje się bruzda boczna przednia, z której wychodzą nici korzeniowe nerwu podjęzykowego (XII nerw czaszkowy). Z kolei z boku i ku tyłowi od bruzdy bocznej przedniej znajduje się sznur boczny, będący przedłużeniem sznura bocznego rdzenia kręgowego. W górnej części rdzenia przedłużonego znajdują się owalne uwypuklenia, tzw. oliwki. Górny biegun oliwki jest wyraźnie widoczny na powierzchni, natomiast jej biegun dolny jest przykryty przez wiązki włókien łukowatych zewnętrznych.
3.2. Powierzchnia grzbietowa
Powierzchnia grzbietowa rdzenia przedłużonego składa się z dwóch części – górno-przyśrodkowej i dolno-bocznej, które są oddzielone taśmą komory czwartej. Część górno-przyśrodkowa należy do dołu równoległobocznego, które stanowi dno komory czwartej. Część dolno-boczna jest natomiast przedłużeniem powierzchni zewnętrznej rdzenia kręgowego. Na powierzchni grzbietowej biegnie bruzda pośrodkowa tylna, która przechodzi ku dołowi w jednoimienną bruzdę rdzenia kręgowego. Po bokach bruzdy pośrodkowej tylnej biegną: przyśrodkowo – pęczek smukły oraz bocznie – pęczek klinowaty. Pęczki kończą się guzkami smukłym i klinowatym, w których znajduje się istota szara tworząca jądro smukłe i klinowate.
W górnej części rdzenia przedłużonego pęczki sznura tylnego przechodzą w konary dolne móżdżku. Wychodzą stąd również nici korzeniowe nerwów: językowo-gardłowego (IX nerw czaszkowy), błędnego (X nerw czaszkowy i korzeni czaszkowych nerwu dodatkowego (XI nerw czaszkowy). W dolnej części rdzenia przedłużonego, bocznie od guzka jądra klinowatego, tworzy się jądro pasma rdzeniowego nerwu trójdzielnego. W tej części przebiega również bruzda boczna tylna.
4. Budowa wewnętrzna
Rdzeń przedłużony jest podzielony na 2 odcinki – mniejszy, podoliwkowy, leżący poniżej jądra oliwki oraz większy, górny odcinek oliwkowy.
4.1. Odcinek podoliwkowy
Odcinek podoliwkowy wykazuje podobieństwo do rdzenia kręgowego i stanowi okolicę przejściową między nim a rdzeniem przedłużonym. Zawiera następujące struktury:
- skrzyżowanie piramid, w którym większość włókien korowo-rdzeniowych przechodzi z piramidy rdzenia przedłużonego do przeciwległego sznura bocznego w rdzeniu kręgowym
- róg przedni, który w bocznej części posiada jądro nadrdzeniowe i dwuznaczne, a część przyśrodkowa zostaje włączona do istoty szarej środkowej, w której pojawiają się zaczątki jąder nerwów czaszkowych
- róg tylny, który zawiera jądro rdzeniowe nerwu trójdzielnego
- pęczek smukły i klinowaty, które przechodzą z rdzenia kręgowego do rdzenia przedłużonego
- jądro smukłe i klinowate, które powstały w wyniku znacznej utraty włókien przez analogiczne pęczki
- skrzyżowanie wstęg, które jest utworzone przez przechodzenie wstęgi przyśrodkowej do przeciwległej części rdzenia przedłużonego
- twór siatkowaty, który powstał z przemieszania komórek nerwowych i włókien przebiegających w różnych kierunkach. Stanowi dalszy ciąg tworu siatkowatego rdzenia kręgowego. W jego skład wchodzą rozproszone resztki rogu przedniego, istoty pośredniej bocznej oraz szyjki rogu tylnego.
4.2. Odcinek oliwkowy
Odcinek oliwkowy, znacznie większy od podoliwkowego, posiada całkowicie inną budowę niż rdzeń kręgowy. Dzieli się na mniejszą część brzuszną utworzoną przez piramidy oraz większą część grzbietową.
4.2.1. Część brzuszna
Przez część brzuszną, zwaną piramidą, przebiegają drogi piramidowe zawierające drogę korowo-rdzeniową oraz korowo-jądrową. Aksony drogi korowo-jądrowej docierają w rdzeniu przedłużonym do jądra ruchowego nerwu językowo-gardłowego, nerwu błędnego, dodatkowego i podjęzykowego.
4.2.2. Część grzbietowa
Część grzbietowa rdzenia przedłużonego razem z częścią grzbietową mostu tworzy nakrywkę tyłomózgowia. W jej obrębie można wyróżnić następujące struktury:
- jądro oliwki
- jądra dodatkowe oliwki
- twór siatkowaty
- istotę szarą środkową
- istotę białą sznura bocznego, w której przebiegają droga rdzeniowo-wzgórzowa, rdzeniowo-pokrywowa, rdzeniowo-siatkowa i rdzeniowo-móżdżkowa przednia
5. Jądra nerwów czaszkowych
Spośród 12 par nerwów czaszkowych 8 odchodzi od rdzenia przedłużonego. Są wśród nich nerwy czuciowe (dośrodkowe), ruchowe (odśrodkowe) i mieszane. Mieszczą się tutaj jądra następujących nerwów czaszkowych:
- jądro ruchowe nerwu podjęzykowego XII
- jądro grzbietowe nerwu błędnego X
- jądro dwuznaczne n. IX i X
- jądro czaszkowe i rdzeniowe nerwu dodatkowego
- jądro grzbietowe nerwu IX
- jądro samotne nerwu XII, IX, X
6. Ośrodki rdzenia przedłużonego
Rdzeń przedłużony skupia ośrodki nerwowe odpowiedzialne za ważne wrodzone czynności odruchowe. Należą do nich ssanie, żucie, połykanie, wymioty, kichanie, kaszel, mruganie powiek, ruchy oddechowe, regulacja czynności serca, rozszerzanie naczyń krwionośnych, wydzielanie potu, a także regulowanie przemiany materii. Włókna aferentne biegnące do tzw. ośrodków życiowych zaczynają się w wyspecjalizowanych receptorach trzewnych, do których należą receptory kłębków i zatok tętnic szyjnych i aorty. Oprócz tego w samym rdzeniu przedłużonym znajdują się komórki receptorowe. Niektóre z ośrodków odznaczają się automatyzmem (zostają pobudzone przez zmiany zachodzące w komórkach nerwowych), a inne są pobudzane przez bodźce przewodzone odpowiednimi nerwami czuciowymi.
6.1. Ośrodek oddechowy
Położony jest w dolnej części dołu równoległobocznego. Jego uszkodzenie prowadzi do ustania ruchów oddechowych i śmierci poprzez uduszenie. Ośrodek ten jest pobudzany automatycznie przez rozpuszczony we krwi dwutlenek węgla i odruchowo przez bodźce nadchodzące z płuc za pośrednictwem włókien dośrodkowych nerwu błędnego.
6.2. Ośrodek regulacji czynności serca
Pracuje on zarówno automatycznie, jak i odruchowo. Jego czynność polega na hamowaniu akcji serca. Pobudzenie automatyczne zachodzi poprzez zmianę składu krwi. Z kolei pobudzenie odruchowe następuje w różnych stanach, w których dochodzi do pobudzenia ośrodka nerwu błędnego. Zwolnienie czynności serca pojawia się np. przy zwiększeniu ciśnienia w łuku aorty czy przy ucisku na gałki oczne.
6.3. Inne autonomiczne odruchy rdzenia przedłużonego
Ośrodki połykania, kaszlu, kichania, nudności i wymiotów są również położone w rdzeniu przedłużonym. Odruch połykania jest inicjowany przez świadome przesuwanie zawartości jamy ustnej w kierunku gardła i obejmuje precyzyjnie zsynchronizowane czynności ze strony układu oddechowego i pokarmowego. Kaszel powstaje w reakcji na podrażnienie nabłonka tchawicy i oskrzeli głównych. Z kolei kichanie jest odpowiedzią na podrażnienie nabłonka jamy nosowej i jest zapoczątkowane przez drażnienie włókien bólowych nerwu trójdzielnego.