Neuroprzekaźniki – (neuromodulatory, neurotransmitery) substancje chemiczne odpowiedzialne za transmisję sygnału pomiędzy komórkami nerwowymi. Są uwalniane w synapsie i stymulują działanie innych komórek występujących w organizmie. Większość neuronów jest w stanie wytwarzać dwa lub więcej typów neuroprzekaźników.
1. Podział neuroprzekaźników
Obecnie liczba znanych neuroprzekaźników jest ogromna – szacuje się, że jest ich ponad 100. Zostały one sklasyfikowane i podzielone na poszczególne grupy ze względu na to jaki element budowy zawierają, a dokładniej ze względu na ich przynależność chemiczną. Wyróżniamy wśród nich takie grupy związków jak:
- aminokwasy, czyli związki zawierające grupę aminową;
- peptydy, które zawierają łańcuchy aminokwasów;
- monoaminy, otrzymywane w wyniku przemian metabolicznych aminokwasów i podobnie jak one zawierające grupy aminowe;
- adenozyny, stanowiące grupę związków zawierających w swoim składzie adenozynę bądź jej pochodne;
- gazy, do których przede wszystkim można zaliczyć tlenek azotu (NO) oraz tlenek węgla (CO);
- acetylocholina, jednoskładnikowa grupa, jest zmodyfikowanym aminokwasem.
Oprócz przynależności chemicznej, neurotransmitery różnią się między sobą ze względu na rodzaj reakcji jaki wywierają na synapsę. Zgodnie z tym kryterium można je podzielić na dwie grupy:
- I grupa, w skład której wchodzą neurotransmitery pobudzające, zwiększające potencjał czynnościowy w komórce postsynaptycznej;
- II grupa to neurotransmitery hamujące, z udziałem których potencjał ten jest zmniejszany.
2. Cechy neuroprzekaźników
Aby daną substancję można było nazwać neuroprzekaźnikiem, musi ona spełniać kilka podstawowych warunków. Pierwszy wymóg stawiany substancjom odnosi się do ich syntezy, która musi przebiegać we wnętrzu komórki, bądź przynajmniej w jej zakończeniu. Z tego wynika, że neuroprzekaźnikami nazywa się substancje endogenne czyli pochodzące z naszego organizmu, nie jest to jednak do końca prawda. Neuroprzekaźnikiem może stać się substancja egzogenna pod warunkiem, że będzie ona naśladować działaniem swój endogenny odpowiednik. Dodatkowo substancja, która ma pełnić rolę neuromodulatora, musi być uwalniana, jako odpowiedź na pobudzenie neuronu, do szczeliny synaptycznej, a następnie wywołać zmiany w komórce postsynaptycznej. Bardzo ważne jest także to, aby w organizmie istniał specyficzny mechanizm, który będzie usuwał daną substancję z miejsca działania. Najczęściej rolę tę spełnia inna substancja chemiczna.
Zazwyczaj neuroprzekaźniki, z powodu tego, że są związkami małymi, powstają w zakończeniach komórki presynaptycznej. Związki o małych rozmiarach to na przykład aminokwasy czy monoaminy i należą one do I grupy neuroprzekaźników. Głównymi przedstawicielami tej grupy mogą być chociażby kwas glutaminowy, serotonina czy histamina. Istnieją jednak także cząsteczki większe, a są to związki peptydowe, na przykład endorfiny czy enkefaliny, których synteza zachodzi w ciele komórki nerwowej, a następnie musi ona zostać przetransportowana wzdłuż aksonu do jego zakończenia. Te cząsteczki z kolei należą do neuroprzekaźników II grupy. Każdy neuroprzekaźnik po uwolnieniu musi trafić na błonę komórki postsynaptycznej, w której znajdują się specjalne receptory rozpoznające dany sygnał i wywołujące wtórną reakcję, mającą na celu przesłanie tej informacji dalej do mózgu.