Nerwy czaszkowe

1. Informacje ogólne

Nerwy czaszkowe, zwane inaczej mózgowymi, rozpoczynają się w odpowiednich częściach mózgowia i przebiegają głównie w obrębie głowy. Wszystkie wychodzą z podstawnej części mózgowia, oprócz nerwu IV, który ma swój początek na powierzchni grzbietowej. Wyróżniamy 12 par nerwów czaszkowych, które są oznaczane cyframi rzymskimi w kolejności początku ich przebiegu od strony czołowej do potylicznej. Uczestniczą w przekazywaniu informacji pomiędzy mózgiem a różnymi częściami ciała, zwłaszcza znajdującymi się w obrębie głowy i szyi. Odpowiadają za odbiór wrażeń zmysłowych, zdolność motoryczną oraz funkcje wydzielnicze niektórych gruczołów (ślinowych, łzowych itp.).

2. Podział nerwów czaszkowych

Dwanaście par nerwów czaszkowych to kolejno:

• n. I – nerw węchowy
• n. II – nerw wzrokowy
• n. III – nerw okoruchowy
• n. IV – nerw bloczkowy
• n. V – nerw trójdzielny
• n. VI – nerw odwodzący
• n. VII – nerw twarzowy
• n. VIII – nerw przedsionkowo-ślimakowy
• n. IX – nerw językowo-gardłowy
• n. X – nerw błędny
• n. XI – nerw dodatkowy
• n. XII – nerw podjęzykowy

Można podzielić je na nerwy czuciowe specyficzne (I, II, VIII), nerwy ruchowe mięśni gałki ocznej i języka (III, IV, VI, XII) oraz nerwy ruchowo-czuciowe (mieszane), zaopatrujące pochodne łuków skrzelowych (V, VII, IX, X, XI). Dodatkowo w nerwie III i w nerwach łuków skrzelowych przebiegają włókna przywspółczulne układu autonomicznego.

Istnieje również inny podział, uwzględniający rodzaj włókien nerwowych, które wychodzą z jąder nerwów czaszkowych:

• włókna somatomotoryczne (GSE – general somatic efferent), czyli nerwy ruchowe, zaopatrujące mięśnie poprzecznie prążkowane. Zawierają je nerwy gałkoruchowe (n. III, IV, VI), nerw XI, nerw XII
• włókna wisceromotoryczne (GVE – general visceral efferent), czyli neurony przedzwojowe układu przywspółczulnego. Zawierają je: nerw III (jądro Westphala Edingera), nerw VII (jądro ślinowe górne), nerw IX (jądro ślinowe dolne), nerw X (jądro grzbietowe)
• włókna dośrodkowe somatyczne niespecyficzne (GSA – general somatic afferent) – które otrzymują informacje z powłok ciała (skóry, błony śluzowej itp). Do tej grupy należą nich nerwy V, VII, IX, X
• włókna dośrodkowe trzewne niespecyficzne (GVA – general visceral afferent), które przewodzą informacje z narządów wewnętrznych, gruczołów i naczyń krwionośnych do CUN. Ten typ włókien zawierają nerw VII, IX i X
• włókna wisceromotoryczne (SVE- special visceral efferent), które unerwiają mięśnie wywodzące się z łuków skrzelowych; należą do nich: nerw żuchwowy V3 (wywodzący się z I łuku skrzelowego), nerw VII (wywodzący się z II łuku skrzelowego), nerw IX (z III łuku skrzelowego) oraz nerwy X i XII (z IV-VI łuku skrzelowego)
• włókna dośrodkowe trzewne specyficzne (SVA – special visceral afferent), które przewodzą bodźce smakowe i węchowe. Zawierają je nerwy I, VII, IX i X
• włókna dośrodkowe somatyczne specyficzne (SSA – special somatic afferent), które przenoszą informacje z narządów zmysłów wzroku, słuchu i równowagi. Nerwy czaszkowe zawierające włókna SSA to nerw II i nerw VII

3. Nerw węchowy (I)

Nerwy węchowe nie są właściwymi nerwami obwodowymi, lecz częściami mózgowia. Składają się z ok. 20 nici węchowych, które odchodzą od komórek węchowych, mieszczących się w błonie śluzowej okolicy jamy węchowej nosa. Nici węchowe wchodzą do jamy czaszki przez blaszkę sitową kości sitowej i kończą się w opuszce węchowej. Tam rozpoczyna się pasmo węchowe.

3.1. Uszkodzenie nerwu węchowego

Przerwanie nici węchowych skutkuje utratą lub upośledzeniem powonienia. Może do niego dojść na przykład w następstwie urazów czaszki lub w wyniku ucisku guza na nerwy węchowe.

4. Nerw wzrokowy (II)

Nerw wzrokowy, podobnie jak węchowy, jest wypustką mózgowia. Jest utworzony przez włókna nerwowe odchodzące od komórek zwojowych siatkówki. Nerw przebija zewnętrzną warstwę siatkówki, naczyniówkę i twardówkę i opuszcza gałkę oczną w miejscu położonym około 3 mm przyśrodkowo od bieguna tylnego gałki ocznej. Stąd kieruje się do kanału wzrokowego, przez który wchodzi do dołu czaszkowego środkowego. Po wejściu do jamy czaszki kończy się w skrzyżowaniu wzrokowym, które jest położone na trzonie kości klinowej, w rowku skrzyżowania nerwów wzrokowych. Po obu stronach tego skrzyżowania rozciąga się pasmo wzrokowe, doprowadzające włókna wzrokowe do poduszki wzgórza, ciała kolankowatego bocznego i wzgórków górnych blaszki pokrywy śródmózgowia. W skrzyżowaniu wzrokowym tylko część włókien przechodzi do przeciwległej półkuli. Włókna biegnące od bocznej połowy siatkówki nie ulegają skrzyżowaniu, lecz przechodzą do pasma wzrokowego tej samej strony. Z kolei włókna biegnące od przyśrodkowej strony siatkówki przechodzą w obrębie skrzyżowania wzrokowego na stronę przeciwną.

4.1. Uszkodzenie nerwu wzrokowego

Nerw wzrokowy może zostać uszkodzony w wyniku procesów zapalnych, uciskowych, toksycznych, niedokrwienia, urazów czy zmian wrodzonych. W zależności od etiologii i miejsca, w którym nastąpiło, uszkodzenie może różnie się objawiać. Przykładowo przecięcie pasma wzrokowego po jednej stronie skutkuje połowiczym niedowidzeniem w obojgu oczach (wypadnięciem prawej części pola widzenia w każdym oku). Całkowity zanik nerwu wzrokowego, na przykład w następstwie uszkodzenia włókien nerwu wzrokowego, włókien nerwowych siatkówki czy pasm wzrokowych, prowadzi do upośledzenia i utraty wzroku.

5. Nerw okoruchowy (III)

Nerw okoruchowy jest nerwem ruchowym gałki ocznej. Wychodzi z podstawy mózgowia między konarami mózgu, powyżej górnego brzegu mostu. Dalej przebiega w górnym kącie ściany bocznej zatoki jamistej i wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną. Tam dzieli się na gałąź górną, która unerwia mięsień dźwigacz powieki górnej i m. prosty górny oraz gałąź dolną, unerwiającą mięśnie prosty przyśrodkowy, prosty dolny i skośny dolny. Oddaje również gałąź dolną zawierającą włókno przywspółczulne, które za pośrednictwem nerwów rzęskowym krótkich zwoju rzęskowego zaopatruje ruchowo mięsień rzęskowy i mięsień zwieracz źrenicy.

5.1. Uszkodzenie nerwu okoruchowego

Uszkodzenie n. III powoduje zniesienie wszystkich ruchów gałki ocznej z wyjątkiem odwodzenia i – w niewielkim stopniu – ruchu ku dołowi i do wewnątrz. Gałka oczna skierowana jest w bok i ku dołowi, a powieka górna opada. Uszkodzenie włókien przywspółczulnych skutkuje brakiem akomodacji i rozszerzeniem źrenicy.

6. Nerw bloczkowy (IV)

Nerw bloczkowy jest najcieńszym nerwem czaszkowym. Jako jedyny wychodzi z pnia mózgu po stronie grzbietowej, tuż poniżej wzgórków dolnych blaszki pokrywy. Jego jądro ruchowe znajduje się w śródmózgowiu, poniżej jądra nerwu okoruchowego. Następnie owija się wokół konara mózgowego i ukazuje się na podstawie mózgu tuż za pasmem wzrokowym. Dalej biegnie ku przodowi w bocznej ścianie zatoki jamistej ku szczelinie oczodołowej górnej, przez którą wchodzi do oczodołu. Kończy się w mięśniu skośnym górnym, który unerwia ruchowo.

6.1. Uszkodzenie nerwu bloczkowego

Porażenie nerwu bloczkowego jest stosunkowo rzadkie. Objawia się lekkim zezem, uwidocznionym zwłaszcza poprzez odchylenie gałki ocznej ku górze i przyśrodkowo. Może występować również widzenie podwójne, które jest najsilniejsze przy patrzeniu w dół i przyśrodkowo.

7. Nerw trójdzielny (V)

Nerw trójdzielny jest najgrubszym nerwem czaszkowym i pierwszym nerwem łuku skrzelowego. Odpowiada za większość unerwienia czuciowego głowy. Jego włókna czuciowe unerwiają powłoki i części głębokie twarzy, a włókna ruchowe – mięśnie poruszające żuchwę. Nerw trójdzielny wychodzi z mózgowia na granicy pomiędzy mostem a ramieniem móżdżkowym środkowym dwoma korzeniami – przednim ruchowym i tylnym czuciowym. W dalszym przebiegu przebija oponę twardą w pobliżu wierzchołka kości skalistej. Tam część czuciowa tworzy zwój nerwu trójdzielnego, od którego odchodzą:

• nerw oczny
• nerw szczękowy
• nerw żuchwowy.

7.1. Nerw oczny (V1)

Nerw oczny po oddaniu gałęzi namiotowej unerwiającej namiot móżdżku, dzieli się na trzy gałęzie końcowe:

• nerw nosowo-rzęskowy, który unerwia czuciowo gałkę oczną
• nerw łzowy, który unerwia gruczoł łzowy oraz powieki
• nerw czołowy, który zaopatruje skórę powieki górnej i czoła

7.2. Nerw szczękowy (V2)

W początkowym przebiegu nerw szczękowy oddaje gałąź oponową środkową unerwiającą oponę twardą mózgowia przedniego i środkowego dołu czaszki. Następnie przechodzi przez otwór okrągły do dołu skrzydłowo-podniebiennego, gdzie dzieli się na trzy główne gałęzie:

• nerw podoczodołowy, który przechodzi przez szczelinę oczodołową dolną do oczodołu. Następnie przebiega w bruździe i kanale podoczodołowym i wychodzi na zewnątrz przez otwór podoczodołowy. Oddaje nerwy zębodołowe górne, które unerwiają zęby i dziąsła szczęki, zatokę szczękową oraz błonę śluzową wargi górnej.
• nerw jarzmowy, który wchodzi do oczodołu, przechodzi przez kanały w kości jarzmowej i kończy się w skórze jako nerw jarzmowo-twarzowy i jarzmowo-skroniowy
• nerwy skrzydłowo-podniebienne, które biegną do zwoju skrzydłowo-podniebiennego i dzielą się na nerwy podniebienne (większy i mniejszy), gałęzie nosowe tylne i gałąź oczodołową. Nerwy podniebienne unerwiają błonę śluzową podniebienia, a gałęzie nosowe tylne – błonę śluzową tylno-dolnej części jamy nosowej.

Nerw podoczodołowy, jarzmowo-twarzowy oraz jarzmowo-skroniowy unerwiają skórę twarzy od szpary powiekowej do szpary ustnej z wyjątkiem grzbietu nosa.

7.3. Nerw żuchwowy (V3)

Na początku nerw żuchwowy przechodzi z jamy czaszki do dołu podskroniowego przez otwór owalny. Oddaje gałąź oponową, a następnie dzieli się na:

• nerw zębodołowy dolny, który unerwia czuciowo skórę wargi dolnej, zęby, zębodoły i dziąsła żuchwy
• nerw językowy, który unerwia czuciowo ⅔ przednie języka
• nerw policzkowy, który unerwia czuciowo skórę policzka
• nerw uszno-skroniowy, który unerwia czuciowo skórę okolicy skroniowej, małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego
• gałęzie ruchowe zaopatrujące mięśnie żwaczowe (mięsień żwacz, m. skroniowy oraz mm.skrzydłowe boczne i przyśrodkowy), 2 mięśnie nadgnykowe (mięsień żuchwowo-gnykowy i przedni brzusiec mięśnia dwubrzuścowego) oraz 3 mięśnie napinacze (podniebienia i błony bębenkowej)

7.4. Uszkodzenie nerwu trójdzielnego

Uszkodzenie nerwu trójdzielnego powoduje przede wszystkim zaburzenia czucia. Najczęściej porażeniu ulega nerw szczękowy, rzadziej żuchwowy, oczny lub wszystkie trzy gałęzie. Objawia się głównie nerwobólem (rwą twarzową). Polega on na występowaniu kilkusekundowych, niezwykle silnych napadów bólu, przeważnie po jednej stronie twarzy. Mogą one powstawać samoistnie lub pod wpływem podrażnienia, np. przez dotyk. Z kolei uszkodzenie części ruchowej nerwu trójdzielnego objawia się porażeniem mięśni żwaczowych, które po stronie uszkodzenia nie napinają się przy zaciskaniu zębów.

8. Nerw odwodzący (VI)

Nerw odwodzący wychodzi z pnia mózgu pomiędzy mostem a rdzeniem przedłużonym. Jego jądro ruchowe znajduje się w moście, we wzgórku twarzowym. Następnie nerw kieruje się ku przodowi i ku górze, biegnąc na długim odcinku w jamie podpajęczynówkowej. Przebija zatokę jamistą, przez którą przechodzi bocznie od tętnicy szyjnej wewnętrznej i wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną. Kieruje się do mięśnia prostego bocznego gałki ocznej, który zaopatruje ruchowo.

8.1. Uszkodzenie nerwu odwodzącego

Porażenie nerwu odwodzącego powoduje ograniczenie lub brak ruchu oka w stronę skroni, czyli odwodzenia. Gałka oczna jest skierowana do wewnątrz, co skutkuje zezem zbieżnym chorego oka i podwójnym widzeniem. Objawy te są najbardziej uwidocznione podczas patrzenia w stronę porażoną.

9. Nerw twarzowy (VII)

Nerw VII jest mieszanym nerwem drugiego łuku skrzelowego. W większości składa się z włókien ruchowych, a w mniejszym stopniu z czuciowo-wydzielniczych (które tworzą tzw. nerw pośredni). Zawiera również włókna przywspółczulne zaopatrujące gruczoł łzowy, śliniankę podżuchwową i podjęzykową oraz małe gruczoły jamy nosowej, podniebienia miękkiego i jamy ustnej. Nerw twarzowy wychodzi z rdzenia przedłużonego w kącie pomiędzy tylną krawędzią mostu a oliwką. Biegnie w sąsiedztwie nerwów pośredniego i przedsionkowo-ślimakowego, wspólnie z nimi kierując się do przewodu słuchowego wewnętrznego. Następnie przebiega w kanale nerwu twarzowego w obrębie kości skalistej i wychodzi na podstawę czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy. Dalej wnika do ślinianki przyusznej, gdzie kończy się splotem przyuszniczym.

9.1. Włókna ruchowe

Część ruchowa nerwu twarzowego zaopatruje wszystkie mięśnie wyrazowe (mimiczne) głowy i szyi, dwa mięśnie nadgnykowe i mięsień strzemiączkowy. Przed wyjściem z kanału nerwu twarzowego nerw VII oddaje nerw strzemiączkowy, a po wyjściu przez otwór rylcowo-sutkowy dzieli się na:

• nerw uszny tylny, który unerwia brzusiec potyliczny mięśnia naczasznego i mięśnie małżowiny usznej
• gałąź do mięśnia rylcowo-gnykowego i do brzuśca tylnego mięśnia dwubrzuścowego
• główny pień wytwarzający splot przyuszniczy

9.2. Włókna czuciowe i wydzielnicze

Włókna czuciowe i wydzielnicze nerwu VII biegną drogą nerwu pośredniego, który następnie dzieli się na strunę bębenkową i nerw skalisty większy. Struna bębenkowa doprowadza włókna czuciowe (smakowe) dla przednich ⅔ języka. Z kolei jej włókna wydzielnicze tworzą korzeń przywspółczulny zwoju podżuchwowego, który jest przeznaczony dla ślinianki podżuchwowej, podjęzykowej i gruczołów języka. Z kolei nerw skalisty większy zaopatruje czuciowo tylną część jamy nosowej i podniebienie oraz smakowo podniebienie. Prowadzi również włókna przywspółczulne do zwoju skrzydłowo-podniebiennego.

9.3. Uszkodzenie nerwu twarzowego

Porażenie nerwu twarzowego może wystąpić na skutek uszkodzenia jego jądra w pniu mózgu lub włókien w czaszce. Objawia się przede wszystkim porażeniem mięśni mimicznych twarzy. Chory nie może zmarszczyć czoła, zamknąć i zacisnąć powiek, wyszczerzyć zębów, gwizdać czy wydąć policzków. W wyniku porażenia mięśni otaczających szparę ustną kącik ust opada, a bruzda nosowo-wargowa ulega wygładzeniu. Odruch rogówkowy zanika, a rogówka łatwo ulega uszkodzeniom. Ze względu na porażenie mięśnia strzemiączka pacjent po stronie uszkodzenia odczuwa nadmierną głośność dźwięków. Na skutek uszkodzenia włókien smakowych w przednich ⅔ języka zanika czucie. Pojawia się również silne łzawienie spowodowane dysfunkcją włókien wydzielniczych dla gruczołu łzowego.

10. Nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII)

Nerw przedsionkowo-ślimakowy, zwany dawniej nerwem statyczno-słuchowym wychodzi z mózgowia bocznie od nerwu twarzowego, przy tylnej krawędzi mostu. Następnie kieruje się do przewodu słuchowego wewnętrznego, gdzie dzieli się na dwie części – przedsionkową i ślimakową. Część przedsionkowa jest utworzona z włókien wychodzących z dwubiegunowych komórek zwoju przedsionkowego. Jej receptory znajdują się w plamkach łagiewki, plamkach woreczka oraz grzebieniach bańkowych. Z kolei część ślimakowa składa się z włókien odchodzących od zwoju spiralnego, którego receptory znajdują się w komórkach narządu Cortiego, czyli narządu słuchu. Nerw VIII stanowi pierwszy odcinek drogi słuchowej.

10.1. Uszkodzenie nerwu przedsionkowo-ślimakowego

Uszkodzenie części ślimakowej powoduje osłabienie lub utratę słuchu. Z kolei porażenie części przedsionkowej objawia się zawrotami głowy, nudnościami, wymiotami i zaburzeniami równowagi.

11. Nerw językowo-gardłowy (IX)

Nerw językowo-gardłowy jest nerwem trzeciego łuku skrzelowego. Ma charakter mieszany. Większą jego część stanowią włókna czuciowe, unerwiające gardło i język, a mniejszą – włókna ruchowe dla mięśni gardła oraz wydzielnicze dla ślinianki przyusznej. Odchodzi z powierzchni bocznej rdzenia przedłużonego, ku tyłowi od oliwki, poniżej nerwu przedsionkowo-ślimakowego. Nerw opuszcza czaszkę przez otwór żyły szyjnej, gdzie tworzy zwój górny. Po wyjściu z czaszki tworzy zwój dolny w dołku skalistym kości skroniowej. Dalej przebiega pomiędzy żyłą a tętnicą szyjną wewnętrzną. W swoim przebiegu towarzyszy mięśniowi rylcowo-gardłowemu. Następnie kieruje się ku nasadzie języka i bocznej ścianie gardła. Dzieli się na następujące gałęzie:

• nerw bębenkowy, który zaopatruje czuciowo jamę bębenkową i trąbkę słuchową, a poprzez włókna wydzielnicze śliniankę przyuszną i gruczoły policzkowe
• gałąź dla mięśnia rylcowo-gardłowego
• gałęzie gardłowe, które razem z gałęziami nerwu błędnego i pnia współczulnego tworzą splot gardłowy
• gałęzie migdałkowe
• gałęzie językowe, które unerwiają czuciowo nasadę języka i smakowo brodawki okolone i liściaste
• gałąź zatoki tętnicy szyjnej, która reguluje ciśnienie krwi

11.1. Uszkodzenie nerwu językowo-gardłowego

Porażenie n. IX powoduje zaburzenia smaku w okolicy brodawek okolonych oraz zaburzenia czucia błony śluzowej w obrębie tylnej części języka, cieśni gardzieli, części nosowej gardła, trąbki słuchowej i jamy bębenkowej. Może dojść również do mało nasilonych zaburzeń połykania i unoszenia podniebienia.

12. Nerw błędny (X)

Nerw błędny jest najdłuższym nerwem czaszkowym oraz głównym nerwem przywspółczulnym unerwiającym narządy szyi, klatki piersiowej i większej części jamy brzusznej. Jego gałęzie ruchowe zaopatrują krtań, gardło i podniebienie. Odchodzi on od rdzenia przedłużonego w bruździe boczno-tylnej za oliwką, w sąsiedztwie gałązek nerwu językowo-gardłowego. Opuszcza jamę czaszki przez część boczną otworu szyjnego, w którego obrębie tworzy zwój górny, a po wyjściu z otworu – zwój dolny. Następnie nerw biegnie na szyi w powrózku naczyniowo-nerwowym szyi. Początkowo znajduje się z tyłu między tętnicą a żyłą szyjną wewnętrzną, a następnie między żyłą szyjną wewnętrzną a tętnicą szyjną wspólną. Następnie n. X wstępuje do klatki piersiowej przez otwór górny. Prawy nerw błędny krzyżuje przednią stronę tętnicy podobojczykowej prawej, a lewy przednią stronę łuku aorty. Dalej ku dołowi nerwy błędne przechodzą na ścianę przełyku, gdzie tworzą splot przełykowy, od którego odchodzą dwa pnie błędne – przedni i tylny. Pnie błędne razem z przełykiem przechodzą przez przeponę do jamy brzusznej, gdzie tworzą sploty żołądkowe przedni i tylne. Ostatecznie dochodzą do splotu trzewnego.

12.1. Podział nerwu błędnego

W przebiegu nerwu błędnego wyróżniamy część głowową, szyjną, piersiową i brzuszną. Od odcinka głowowego odchodzą gałąź oponowa (dla opony twardej dołu tylnego czaszki) i gałąź uszna (zaopatrująca błonę bębenkową, tylną i dolną ścianę przewodu słuchowego zewnętrznego oraz muszlę małżowiny usznej).

Odcinek szyjny oddaje gałęzie gardłowe, nerw krtaniowy górny, gałęzie sercowe szyjne górne, nerw krtaniowy wsteczny (który rozdziela się na gałęzie sercowe szyjne dolne, gałęzie gardłowe, przełykowe oraz nerw krtaniowy dolny). Gałęzie gardłowe zaopatrują błonę śluzową części ustnej i krtaniowej gardła oraz większość mięśni gardła i podniebienia. Nerw krtaniowy górny unerwia mięsień pierścienno-tarczowy i błonę śluzową górnej części krtani aż do głośni, z kolei nerw krtaniowy dolny – pozostałe mięśnie krtani i błonę śluzową w jej części dolnej.

Odcinek piersiowy wysyła gałęzie sercowe piersiowe, gałęzie tchawicze dolne, gałęzie oskrzelowe, przełykowe, śródpiersiowe oraz osierdziowe. Gałęzie sercowe zawierają włókna przywspółczulne odpowiadające za zwolnienie akcji serca i zmniejszenie jego frakcji wyrzutowej.

Z kolei w odcinku brzusznym pnie błędne wytwarzają sploty żołądkowe, które unerwiają przywspółczulnie cewę jelitową aż do okrężnicy poprzecznej oraz wątrobę, drogi żółciowe, trzustkę i śledzionę.

12.2. Uszkodzenie nerwu błędnego

Do objawów dysfunkcji nerwu błędnego należą: zaburzenia mowy, połykania, problemy z oddychaniem i problemy z wydzielaniem śliny. Dochodzi do zaburzeń czucia w dolnej części gardła oraz skurczu przełyku, krtani i tchawicy. Jednostronne porażenie mięśni krtani wywołuje chrypkę, a obustronne utratę głosu. Odruch gardłowy i kaszlowy są często upośledzone.

13. Nerw dodatkowy (XI)

Nerw dodatkowy jest nerwem ruchowym. Składa się z korzeni czaszkowych, które odchodzą od rdzenia przedłużonego oraz korzeni rdzeniowych, odchodzących od górnej części rdzenia kręgowego. Korzenie rdzeniowe wchodzą do jamy czaszki przez otwór wielki kości potylicznej, gdzie łączą się z korzeniami czaszkowymi we wspólny pień. Po wyjściu z czaszki przez otwór żyły szyjnej nerw XI dzieli się na gałąź wewnętrzną i zewnętrzną. Gałąź wewnętrzna zespala się z nerwem błędnym, a jej włókna unerwiają wewnętrzne mięśnie krtani i mięśnie zwieracze gardła. Z kolei gałąź zewnętrzna zaopatruje ruchowo mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowy i czworoboczny.

13.1. Uszkodzenie nerwu dodatkowego

Przy jednostronnym porażeniu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego głowa jest skierowana skośnie, ustawiona bródką ku górze oraz w stronę porażoną. Przy porażeniu obustronnym głowa wygina się ku tyłowi. Z kolei dysfunkcja mięśnia czworobocznego objawia się trudnością w unoszeniu barku do góry.

14. Nerw podjęzykowy (XII)

Nerw podjęzykowy jest nerwem ruchowym, który zaopatruje mięśnie języka wewnętrzne (mięsień pionowy, poprzeczny i podłużne) i zewnętrzne (mięsień bródkowo-językowy, gnykowo-językowy i rylcowo-językowy). Wychodzi z rdzenia przedłużonego między piramidą a oliwką. Opuszcza czaszkę przez kanał nerwu podjęzykowego, po czym zatacza łuk do przodu i ku górze i kończy swój przebieg wchodząc do języka licznymi gałązkami.

14.1. Uszkodzenie nerwu podjęzykowego

Przy porażeniu jednostronnym n.XII język przy wysuwaniu do przodu zbacza na stronę chorą. Obustronne uszkodzenie powoduje porażenie wszystkich mięśni połowy języka, co utrudnia mowę, przełykanie i żucie.