...

Narządy limfatyczne

Do narządów limfatycznych należy szpik kostny i grasica, a także węzły chłonne, śledziona czy naczynia limfatyczne. Wszystkie te struktury odpowiadają za powstawanie i dojrzewanie komórek układu odpornościowego. Zaburzenia ich funkcjonowania mogą prowadzić do osłabienia odporności lub do obrzęków limfatycznych.

Spis treści:

Układ limfatyczny zbudowany jest z naczyń i narządów limfatycznych. Narządy limfatyczne są odpowiedzialne za powstawanie, dojrzewanie i różnicowanie komórek układu odpornościowego. Dojrzałe komórki odpornościowe przenikają do chłonki, a następnie do krwiobiegu. Z krwią są transportowane do miejsc docelowych, gdzie biorą udział w odpowiedzi immunologicznej, np. na antygeny chorobotwórcze czy komórki nowotworowe. Narządy limfatyczne dzieli się na narządy centralne (pierwotne) i obwodowe (wtórne). Zaburzenie pracy narządów limfatycznych prowadzi do osłabienia układu odpornościowego i do obrzęków limfatycznych. Powiększenie narządów limfatycznych (zwłaszcza węzłów chłonnych i śledziony) może świadczyć o ostrym lub przewlekłym stanie zapalnym. Może być również objawem rozwijającej się w organizmie choroby nowotworowej.

1. Limfa (chłonka)

Limfa jest bezbarwnym płynem tkankowym znajdującym się w naczyniach limfatycznych. Zbierana jest z narządów limfatycznych przez włókna aferentne, skąd spływa do węzłów chłonnych. Stamtąd przepływa do naczyń eferentnych, które łączą się z krwiobiegiem. [1-4]

Limfa przypomina osocze krwi. Jej skład różni się w zależności od tego, skąd jest zbierana. W naczyniach aferentnych przeważają limfocyty, które zostały zebrane z tkanek, gdzie były gotowe do reakcji z potencjalnymi patogenami. W naczyniach eferentnych znajdują się zaś komórki odpornościowe zużyte, stare lub uszkodzone. W chłonce tkanki limfatycznej związanej z jelitami (ang. gut-associated lymphoid tissue, GALT) mogą znajdować się drobinki tłuszczu. [1-4]

Podstawową funkcją krążenia limfatycznego jest pochłanianie i drenaż płynu międzykomórkowego oraz odpowiedź na zakażenia. Wynika to z obecności komórek układu odpornościowego. Wzrost stanu zapalnego w organizmie prowadzi do zwiększenia wytwarzania chłonki i może prowadzić do jej zastojów. [1-4]

1.1. Naczynia limfatyczne

Układ naczyń limfatycznych ma swój początek w tkankach obwodowych. Z łożyska kapilarnego wychodzą kapilary limfatyczne, które z kolei formują naczynia przedzbiorcze. Te z kolei łącząc się tworzą małe i średnie przewody. Uchodzą one do coraz większych naczyń, z których większość spływa do przewodu piersiowego oraz do przewodu piersiowego dodatkowego. Duże naczynia limfatyczne poprzecinane są tzw. stacjami filtracyjnymi. Są to węzły chłonne. W okolicach serca naczynia limfatyczne uchodzą do dużych naczyń żylnych. W ten sposób dochodzi do połączenia się układu limfatycznego z krwionośnym. [1-4, 21]

Układ naczyń limfatycznych jest półzamkniętym systemem drenażowym. Przepływ płynów jest ukierunkowany dzięki obecności zastawek półksiężycowatych. Układ naczyń limfatycznych nie posiada pompy. Wymiana substancji pomiędzy chłonką a krwią zachodzi w łożysku kapilarnym na skutek aktywnych ruchów pompujących. Przepływ limfy wymuszają skurcze i rozkurcze mięśni podczas ruchu. Swoboda przemieszczania się chłonki w sieci naczyń limfatycznych umożliwia terapeutom wykonującym drenaż limfatyczny na przesuwanie nadwyżki płynów, zapobiegając tym samym ich zastojom. [21]

2. Centralne narządy limfatyczne

2.1. Szpik kostny

Szpik kostny to tkanka umiejscowiona wewnątrz jam szpikowych i w obrębie istoty gąbczastej kości. Ma miękką, silnie ukrwioną strukturę. Wyróżnia się dwa rodzaje szpiku: żółty i czerwony. Szpik kostny żółty zawiera głównie komórki tłuszczowe i nie bierze udziału w procesach krwiotworzenia. Natomiast szpik kostny czerwony jest miejscem powstawania elementów morfotycznych krwi (głównie erytrocytów i granulocytów). W przypadku niedokrwistości szpik kostny czerwony może wypierać szpik kostny żółty. Jest to funkcja adaptacyjna, chroniąca organizm przed zagrożeniem życia. [5]

Szpik kostny zbudowany jest głównie z tkanki łącznej pochodzenia mezenchymalnego (zarodkowego) i z gęstego splotu naczyń włosowatych. Przechodzą przezeń również włókna nerwowe i naczynia układu limfatycznego. [5]

2.2. Grasica

Grasica to gruczoł umiejscowiony w śródpiersiu, powstający z mezodermy i endodermy. Jest odpowiedzialna za regulację funkcji immunologicznych, magazynowanie komórek odpornościowych i wytwarzanie hormonów, m.in. tymozyny, grasiczego czynnika humoralnego (THF) i tymopoetyny. Kontroluje rozwój obwodowych (wtórnych) tkanek limfatycznych, takich jak węzły chłonne i śledziona. Wpływa na rozwój kompetencji immunologicznych komórek odpornościowych. Komórki grasicy są transportowane do obwodowych tkanek limfatycznych i zasiedlają je, dzięki czemu układ chłonny może funkcjonować nawet po usunięciu tego gruczołu. We wrodzonym braku grasicy dochodzi do niewystarczającego wykształcenia układu chłonnego, upośledzenia odporności komórkowej, a nawet do całkowitego braku gamma-globulin. [6,7]

3. Obwodowe narządy limfatyczne

3.1. Węzły chłonne

Węzły chłonne to liczne struktury (człowiek posiada 600-700 węzłów chłonnych) leżące na przebiegu naczyń limfatycznych. Wyróżnia się kilka głównych grup węzłów chłonnych:

  • węzły podżuchwowe
  • węzły przyuszne
  • węzły zauszne
  • węzły szyjne
  • węzły karkowe
  • węzły potyliczne
  • węzły nadobojczykowe
  • węzły pachowe
  • węzły łokciowe
  • węzły lędźwiowe
  • węzły biodrowe
  • węzły miednicze
  • węzły pachwinowe
  • węzły podkolanowe [21]

Węzły chłonne stanowią jeden z najważniejszych elementów układu immunologicznego. Biorą udział w filtracji spływającej chłonki i oczyszczają ją z toksyn. W momencie kontaktu z antygenem wytwarzają przeciwciała. Monocyty obecne w węzłach chłonnych mają właściwości żerne. Eliminują drobnoustroje i zapobiegają ich nadmiernemu namnażaniu się. [8]

Proces zapalny toczący się w organizmie powoduje aktywację węzłów chłonnych i ich powiększenie. Niektóre choroby (np. immunologiczne czy nowotworowe) mogą prowadzić do ostrego lub przewlekłego zapalenia węzłów chłonnych. Na skutek powikłań i starzenia się organizmu węzły chłonne mogą włóknieć, co prowadzi do osłabienia ich funkcji odpornościowych. [8]

3.2. Śledziona

Śledziona to narząd umiejscowiony w jamie brzusznej w lewym podżebrzu, przylegający do przepony. Zbudowana jest z tkanki łącznej siateczkowej. Przecinają ją gęste sploty naczyń krwionośnych, otoczone skupiskami limfocytów. Na jej powierzchni występują liczne grudki chłonne. Wyróżnia się grudki chłonne pierwotne i wtórne. Pierwsze z nich zawierają limfocyty, które nie zetknęły się jeszcze z antygenem. Natomiast grudki wtórne są wypełnione komórkiami prezentującymi antygeny (ang. antigen presenting cells, APC). Komórki APC umożliwiają limfocytom B rozpoznanie antygenu. Aktywują procesy proliferacji. Biorą także udział w tworzeniu i dojrzewaniu przeciwciał, a także różnicowaniu komórek plazmatycznych. [9]

Śledziona odpowiada za magazynowanie krwi, wytwarzanie immunoglobulin oraz usuwanie uszkodzonych i starych komórek krwi. Bierze także udział w eliminacji niektórych bakterii (np. pneumokoków). W przypadku usunięcia śledziony jej funkcje przejmują inne narządy (m.in. wątroba). Powiększenie śledziony nosi nazwę splenomegalii. [9]

3.3. Grudki limfatyczne

Grudki limfatyczne, zwane także grudkami chłonnymi, to skupiska komórek immunologicznych obecnych w tkankach limfatycznych związanych z błona śluzową (ang. mucosa-associated lymphoid tissue, MALT). Zbudowane są z tkanki łącznej. Pojedyncza grudka limfatyczna magazynuje limfocyty B, komórki APC, a także w niewielkiej ilości komórki plazmatyczne, makrofagi i fibroblasty. Komórki te są silnie upakowane i uwalniane w momencie aktywacji markerów stanu zapalnego. [7]

3.4. Wyrostek robaczkowy

Wyrostek robaczkowy to niewielki narząd będący uwypukleniem ściany jelita ślepego, silnie wypełniony grudkami chłonnymi. Zazwyczaj leży w prawym dole biodrowym, swobodnie układając się w miednicy mniejszej. Wyrostek robaczkowy jest silnie unerwiony i unaczyniony. Jego błonę śluzową pokrywają liczne skupiska tkanki limfatycznej, stąd nazywany jest on często migdałkiem jelitowym. [10,11]

Wyrostek robaczkowy odgrywa istotną rolę w tworzeniu układu odpornościowego człowieka. Bierze udział w wytwarzaniu białych krwinek. Jest także rezerwuarem bakterii jelitowych pełniących ważne funkcje w zachowaniu zdrowia brzusznego układu odpornościowego. Prawdopodobnie jedną z głównych przyczyn zapalenia wyrostka są zastoje limfy w naczyniach limfatycznych przecinających jego strukturę. [10,11]

4. Tkanki limfatyczne związane z błonami śluzowymi

4.1. Tkanka MALT

Tkanka limfatyczna związana z błonami śluzowymi (ang. mucosa-associated lymphoid tissue, MALT) jest częścią układu limfatycznego. Zbudowana jest z grudek chłonnych. Zazwyczaj przybiera formę nacieków limfatycznych. Za pomocą włośniczek naczyń limfatycznych tworzy połączenia z błonami śluzowymi. Naczynia limfatyczne zbierają nadmiar płynów ustrojowych z błon śluzowych i mieszają je z chłonką. Powstały płyn spływa do narządów limfatycznych, gdzie jest filtrowany. [14]

Obecność MALT wspiera odporność organizmu. Okalając narządy MALT może szybko uwalniać markery stanu zapalnego w odpowiedzi na patogen i stymulować transport komórek układu odpornościowego do miejsca zakażenia. Bliskość tak wysoce wyspecjalizowanego układu pozwala na szybką reakcję immunologiczną. Z drugiej strony tkanka MALT reguluje odpowiedź odpornościową i hamuje reakcje zapalne na pokarm czy bakterie zasiedlające mikroflorę jelitową. Zaburzenie jej funkcji może prowadzić do rozwoju alergii. [14]

Wśród tkanek limfatycznych związanych z błonami śluzowymi wyróżnia się:

  • tkankę limfatyczną związaną z jelitami (ang. gut-associated lymphoid tissue, GALT)
  • tkankę limfatyczną związaną z nosem i gardłem (ang. nasopharynx-associated lymphoid tissue, NALT)
  • tkankę limfatyczną związaną z oskrzelami (ang. bronchus-associated lymphoid tissue, BALT)
  • tkankę limfatyczną związaną z okiem (ang. eye associated lymphoid tissue, EALT)
  • nabłonek towarzyszący grudkom (ang. follicle-associated epithelium, FAE)
  • tkankę limfatyczną związaną z układem moczowo-płciowym (ang. genitourinary-associated lymphoid tissue, GUALT)
  • tkankę limfatyczną związaną z kanałami mlecznymi (ang. mammary gland-associated lymphoid tissue, MGALT)[14]

4.2. Tkanka GALT

Tkanka GALT jest najlepiej poznana spośród wszystkich tkanek limfatycznych. Obejmuje błony śluzowe jelit. Zbudowana jest głównie z komórek plazmatycznych. Zawiera blisko 70% wszystkich komórek układu odpornościowego. Komórki tkanki GALT są odpowiedzialne za rozpoznawanie i unieczynnianie szkodliwych patogenów pobranych wraz z pokarmem. Tworzą pierwszą linię obrony organizmu, zapobiegając ich wnikaniu w głąb ściany jelita. Tkanka GALT produkuje również przeciwciała klasy IgA. Jej prawidłowe działanie w dużej mierze zależy od składu mikrobiomu jelitowego, niskiego pH żołądka i pracy gruczołów wydzielania wewnętrznego. [12,13]

4.3. Tkanka NALT

Tkanka NALT to część układu limfatycznego obejmującego błony śluzowe nosa i gardła. Nazywana jest często pierścieniem gardłowym Waldeyera. Tkanka ta jest wysoce zorganizowana i składa się z agregatów pierwotnych i wtórnych grudek chłonnych, rozproszonych w błonie śluzowej gardła. Są one od siebie oddzielone przestrzeniami międzygrudkowymi. W grudkach chłonnych zmagazynowane są limfocyty B, natomiast w przestrzeniach międzygrudkowych dominują limfocyty T. [6,15]

W skład tkanki NALT wchodzą:

  • migdałek gardłowy
  • migdałki trąbkowe
  • migdałki podniebienne
  • migdałek językowy
  • pasma boczne tkanki chłonnej zlokalizowane na tylnej ścianie gardła [6]

Do głównych funkcji NALT należy ochrona dalszych odcinków układu oddechowego i pokarmowego przed czynnikami chorobotwórczymi, takimi jak bakterie, wirusy i grzyby. W niektórych przypadkach (np. podczas częstych infekcji) może dochodzić do przerostu migdałków podniebiennych. Zaleca się wtedy ich usunięcie. [6]

4.4. Tkanka BALT

Tkanka BALT to tkanka chłonna oskrzeli. Przylega do ścian oskrzeli i oskrzelików. Leży głównie w pobliżu ich rozgałęzień. Zbudowana jest z grudek tkanki limfatycznej oraz z pojedynczych limfocytów. Część grudek chłonnych tworzy gęste agregaty umiejscowione przy rozwidleniu drzewa oskrzelowego. Podobnie, jak w przypadku NALT, grudki chłonne zbudowane są głównie z limfocytów B, a przestrzenie pomiędzy nimi zajmują limfocyty T. [15]

Tkanka BALT jest jedną z najważniejszych linii obrony przed drobnoustrojami zewnętrznymi, takimi jak bakterie czy wirusy. Jej rozwój związany jest z ekspozycją organizmu na antygeny wziewne. Tkanka BALT jest również miejscem różnicowania się limfocytów T i B oraz syntezy immunoglobuliny A (IgA). Jej prawidłowe działanie pozwala na sprawne oczyszczanie dróg oddechowych z zanieczyszczeń, wydzieliny i drobnoustrojów. [15]

4.5. Tkanka EALT

Tkanka EALT dzieli się na tkankę limfatyczną worka spojówkowego i gruczołu łzowego oraz tkankę limfatyczną systemu łzowego, obejmującego woreczek łzowy i przewód nosowo-łzowy. Zbudowana jest z grudek chłonnych i rozproszonej tkanki limfatycznej. Tkanka EALT bierze udział w hamowaniu nadmiernego stanu zapalnego, który może nieodwracalnie zniszczyć delikatne struktury oka. Wychwytywanie antygenów ze środowiska przez tkankę EALT następuje przy udziale komórek M, stanowiących część nabłonka towarzyszącego grudkom chłonnym. Komórki M mają liczne mikropofałdowania błony komórkowej i charakterystyczne kieszonki, w których magazynują limfocyty T i B. Ponadto komórki plazmatyczne tkanki EALT uwalniają przeciwciała klasy IgA. Dzięki temu gałka oczna podlega swoistej regulacji immunologicznej. Działanie miejscowych mechanizmów odpornościowych pozwala na utrzymanie homeostazy w gałce ocznej, a ich zaburzenie może prowadzić do rozwoju poważnych procesów chorobowych. [16]

4.6. Tkanka GUALT

Tkanka limfatyczna związana z układem moczowo-płciowym jest pierwszą linią obrony przed zakażeniami pęcherza moczowego i cewki moczowej. Ze względu na swoje umiejscowienie narządy te są bowiem szczególnie wrażliwe na infekcje bakteryjne i grzybicze. [17]

W błonie śluzowej pęcherza moczowego, głównie w jego części podstawnej, znajdują się bardzo dobrze unaczynione skupiska tkanki chłonnej, które powiększają się w odpowiedzi na kontakt z obcym antygenem. Charakterystyczny splot naczyniowy, znajdujący się w blaszce właściwej błony śluzowej, połączony jest z nabłonkiem. Splot ten jest niezbędny do utrzymania prawidłowego nawilżenia błon śluzowych oraz podtrzymywania ich funkcji jako bariery immunologicznej. Bogate unaczynienie tkanki limfatycznej i błon śluzowych pęcherza moczowego pozwala na szybką mobilizację komórek odpornościowych i migrację limfocytów do miejsca zakażenia, a dodatkowo umożliwia zwiększenie przepływu naczyniowego przez śluzówkę. [17]

4.8. Tkanka MGALT

Tkanka limfatyczna związana z kanałami mlecznymi występuje tylko u kobiet w okresie laktacji. Gruczoły sutkowe stają się częścią wydzielniczego układu odpornościowego, a przeciwciała IgA w mleku matki odzwierciedlają antygenową stymulację tkanki limfatycznej związanej z jelitami i tkanki limfatycznej związanej z nosogardłem Przeciwciała zawarte w mleku matki są ukierunkowane na zwalczanie czynników zakaźnych i obcych antygenów, z którymi może zetknąć się niemowlę. Karmienie piersią stanowi więc integrację immunologiczną matki i dziecka. [18]

5. Obrzęki limfatyczne pierwotne

Obrzęki limfatyczne pierwotne są chorobami wrodzonymi. Często występują rodzinnie. W przypadku pierwotnego obrzęku limfatycznego zdolność naczyń chłonnych do adekwatnego odprowadzania płynu tkankowego jest znacznie upośledzona. Przyczyną może być ograniczona zdolność naczyń do zbierania płynu tkankowego lub zaburzenia w zakresie transportu chłonki wewnątrz naczyń. Pierwotny obrzęk chłonny dotyczy przede wszystkim kończyn dolnych i występuje 4 – 6 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Wśród obrzęków limfatycznych pierwotnych wyróżnia się chorobę Milroya, chorobę Meige’a i naczyniaki chłonne. [20]

5.1. Obrzęk chłonny typu I

Obrzęk chłonny typu I, zwany także chorobą Milroya, to choroba dziedziczna. Związana jest z mutacją pojedynczego genu kodującego receptor VEGFR-3 dla czynnika wzrostu naczyń chłonnych VEGF-C znajdującego się w chromosomie 15, locus q34-35. Choroba ta jest dziedziczona w sposób autosomalny dominujący, zatem przypadki obrzęku limfatycznego występują u krewnych pacjenta. W rzadszych przypadkach mutacja powstaje w okresie prenatalnym (mutacja de novo), a co za tym idzie w rodzinie pacjenta nie ma żadnych przypadków obrzęku limfatycznego. Choroba dotyka głównie dziewczynki (80%). Symptomy choroby pojawiają się w ciągu roku po urodzeniu. Głównym objawem jest obrzęk kończyny dolnej sięgający do kolana. [19]

5.2. Obrzęk chłonny typu II

Obrzęk chłonny typu II, zwany także chorobą Meige’a, to choroba dziedziczna. Jest najczęstszą przyczyną pierwotnego obrzęku chłonnego. Związany jest z mutacją genu FOXC2. Choroba ta jest dziedziczona w sposób autosomalny dominujący. Rozwija się w okresie dojrzewania. Najczęściej dotyczy kończyn dolnych, ale zaburzenia budowy naczyń chłonnych stwierdza się również w kończynach górnych i szyi. Obrzękowi często towarzyszą inne zaburzenia, w tym torbiele nadtwardówkowe, nieprawidłowości rdzenia kręgowego, malformacje naczyń mózgowych, cholestaza, utrata słuchu pochodzenia nerwowego oraz opadanie powiek. [19]

5.3. Naczyniaki chłonne

Naczyniaki chłonne to wrodzone, najczęściej łagodne zmiany torbielowate naczyń limfatycznych. Często towarzyszą im inne deformacje naczyniowe. Naczyniaki chłonne zbudowane są z gęsto upakowanych cienkościennych naczyń limfatycznych. Kanały jamiste są poszerzone a torbiele wypełnione są chłonką o słomkowej barwie. Ich powstawanie koreluje z zaburzeniami rozwoju naczyń limfatycznych. Ten typ naczyniaków umiejscawia się głównie w okolicach głowy i szyi. Rzadziej powstaje w narządach wewnętrznych, obejmując krezkę jelit. Przebieg choroby uzależniony jest od wielkości zmiany. Leczenie polega na farmakologicznym zmniejszeniu naczyniaka lub jego chirurgicznym wycięciu. [22]

6. Obrzęki limfatyczne wtórne

Obrzęki limfatyczne wtórne są wynikiem zaburzonego drenażu limfatycznego na skutek niektórych chorób przewlekłych (m.in. w przebiegu otyłości i cukrzycy) bądź mechanicznego uszkodzenia tkanek i przerwaniem ciągłości naczyń limfatycznych. Mogą być także spowodowane:

  • zakażeniami pasożytniczymi, zwłaszcza w wyniku infekcji nicieniami i pierwotniakami
  • zmianami anatomicznymi w strukturze naczyń limfatycznych
  • chorobami tkanki łącznej, m.in. w przebiegu tocznia rumieniowatego układowego lub twardziny
  • działaniami medycznymi, np. po operacjach, radioterapii czy innych procedurach medycznych, które zakłócają drenaż limfatyczny
  • niewydolnością żylną i długotrwałym zastojem krwi (np. w przypadku długich podróży samolotem) [19, 21, 22]

Bibliografia

  1. Bochenek A., Reicher M. Anatomia człowieka w zarysie. Wyd. PZWL. 2012.
  2. Górski J. Fizjologia człowieka. Wyd. PZWL. 2010.
  3. Traczyk W. Fizjologia człowieka w zarysie. Wyd. PZWL. 2007.
  4. Tafil-Klawe M., Klawe J. Wykłady z fizjologii człowieka. Wyd. PZWL. 2009.
  5. Bochenek A., Reicher M. Anatomia człowieka. Tom I. Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła, mięśnie. Wyd. PZWL. 2019.
  6. Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek M. Immunologia. Wyd. PWN. 2002.
  7. Sawicki W. Histologia. Wyd. PZWL. 2003.
  8. Ostrowski K., Bem W. Histologia. Wyd. PZWL. 1995.
  9. Chirurgia śledziony. [w:] Fibak J. (red.). Chirurgia. Podręcznik dla studentów medycyny. Wyd. PZWL. 2002.
  10. Przewód pokarmowy. [w:] Szarski H. Anatomia porównawcza kręgowców. Wyd. PWN. 1976.
  11. Salati S.A. Zapalenie kikuta wyrostka robaczkowego – przegląd systematyczny. Pol. Przegl. Chir. 2022.
  12. Janczy A., Kochan Z., Małgorzewicz S. Endotoksemia i zaburzenia bariery jelitowej towarzyszące nadwadze i otyłości. Post. Mikrobiol. 2019.
  13. Tokarz-Deptuła B., Deptuła W. Probiotyki, a układ odpornościowy przewodu pokarmowego ssaków. Post. Mikrobiol. 2017.
  14. Kalinowska-Gacek E., Gieryńska M. Błony śluzowe – stan gotowości immunologicznej. Cz. 1. Życ. Wet. 2009.
  15. Działo J. et al. Charakterystyka tkanki limfatycznej błon śluzowych przewodu pokarmowego i układu oddechowego. Alerg. Astm. Immunol. 2010.
  16. Ziółkowska N. Immunologia powierzchownych struktur oka. Życ. Wet. 2013.
  17. Pastuszka A. et al. Śluzówkowy układ odpornościowy w układzie moczowo-płciowym. Urol. Pol. 2007.
  18. Brandtzaeg P. The Mucosal Immune System and Its Integration with the Mammary Glands. J. Pedr. 2010.
  19. Wiktor M., Daroszewski P., Chęciński P. Patologia obrzęku chłonnego. Chir. Dypl. 2013.
  20. Tretbar L. et al. Differential Diagnosis of Lymphedema [w:] Tretbar L. (red.) Lymphedema. Wyd. Springer. 2010.
  21. Földi M., Strößenreuther R. Podstawy manualnego drenażu limfatycznego. Wyd. Edra Urban&Partner. 2005.
  22. Błaszczyński M. et al. Leczenie naczyniaków chłonnych u dzieci. Now. Ped. 2012.
Wesprzyj nas, jeśli uważasz, że robimy dobrą robotę!

Nieustannie pracujemy nad tym, żeby dostępne u nas treści były jak najlepszej jakości. Nasi czytelnicy mają w pełni darmowy dostęp do ponad 300 artykułów encyklopedycznych oraz ponad 700 tekstów blogowych. Przygotowanie tych materiałów wymaga jednak od nas dużo zaangażowania oraz pracy. Dlatego też jesteśmy wdzięczni za każde wsparcie członków naszej społeczności, ponieważ to dzięki Wam możemy się rozwijać i upowszechniać rzetelne informacje.

Przekaż wsparcie dla NeuroExpert.