Kresomózgowie (telencephalon) jest częścią układu nerwowego, która rozwija się z przodomózgowia. Stanowi skupienie ponad połowy neuronów mózgowia i nadzoruje większość czynności fizycznych i umysłowych. Swoimi rozmiarami i różnorodnością funkcji przewyższa pozostałe części mózgowia. Dzieli się na kresomózgowie parzyste oraz nieparzyste.
1. Kresomózgowie parzyste
1.1. Półkule mózgu
Z zewnątrz kresomózgowie parzyste zbudowane jest z dwóch półkul mózgu. Obie mają kształt bryły jajowatej, szerszej z przodu i zwężającej się nieco ku tyłowi. Każda półkula posiada 3 powierzchnie (górno-boczną, przyśrodkową i dolną), 3 brzegi (górny, dolny, przyśrodkowy) oraz 3 bieguny (czołowy, potyliczny i skroniowy). Ich powierzchnię pokrywają fałdy zwane zakrętami mózgu, które są porozdzielane bruzdami i szczelinami. Bruzdy i zakręty ograniczają 4 podstawowe płaty mózgu, które odpowiadają jednoimiennym kościom czaszki – płat czołowy, ciemieniowy, skroniowy oraz potyliczny. Jako piąty płat wyróżnia się wyspę.
1.2. Płaszcz
Płaszcz stanowi największą, zasadniczą część kresomózgowia parzystego. Jest zbudowany z istoty białej utworzonej z 4 rodzajów włókien nerwowych – odśrodkowych, dośrodkowych, asocjacyjnych oraz spoidłowych. Od zewnątrz jest pokryty istotą szarą, czyli korą. Składa się z kory:c mózgu, wyspy, hipokampa oraz węchomózgowia.
1.2.1. Kora mózgu
Kora mózgu stanowi istotę szarą, pokrywającą powierzchnię obu półkul. Od zewnątrz widoczna jest tylko jej część, a reszta tworzy ściany oraz dno zakrętów i bruzd. Jest zbudowana z około 9 miliardów gęsto upakowanych komórek nerwowych różnej wielkości i kształtu, tworzących kilka warstw. Wśród nich dominują komórki piramidowe, wrzecionowate, ziarniste, poziome oraz komórki Martinottiego. Każda z nich otrzymuje informacje od setek innych neuronów przekazywanych przez ich aksony.
Korę mózgu można podzielić czynnościowo na na ruchową, czuciową, wzrokową, słuchową, smakową i węchową. Kora ruchowa jest zlokalizowana w tylnej części płata czołowego i odpowiada za planowanie i wykonywanie ruchów dowolnych ciała. Kora czuciowa obejmuje część płata ciemieniowego i uczestniczy w czuciu dotyku, bólu, temperatury, orientacji przestrzennej oraz w rozumieniu języka symbolicznego i pojęć abstrakcyjnych. Kora wzrokowa znajduje się w płacie potylicznym i odpowiada za widzenie oraz skojarzenia wzrokowe i ich ocenę. Kora słuchowa obejmuje część płata skroniowego i uczestniczy w procesie słyszenia poprzez analizę wrażeń słuchowych, rozumienie mowy i słuchową pamięć werbalną. Kora smakowa znajduje się w płacie ciemieniowym i bierze udział w odczuwaniu wszelkiego rodzaju smaków. Z kolei kora węchowa, należąca do kory dawnej, jest położona w haku zakrętu hipokampa i uczestniczy w przetwarzaniu i rozpoznawaniu bodźców węchowych.
Wymienione wyżej pola czynnościowe stanowią tylko 20% kory mózgu. Pozostałe 80% zajmuje kora kojarzeniowa (asocjacyjna), w której zachodzą procesy intelektualne, takie jak kojarzenie, przewidywanie, wnioskowanie, pamięć, rozwaga, uogólnianie i inne.
Z kolei pod względem rozwojowym korę mózgu można podzielić na nową, starą oraz dawną. 95% powierzchni każdej z półkul mózgu stanowi kora nowa, która osiąga najwyższy stopień rozwoju i jest zbudowana z 6 warstw komórek. Kora stara składa się z 3 warstw komórek i buduje hipokamp oraz zakręt zębaty. Z kolei kora dawna jest związana z węchomózgowiem.
1.2.2. Wyspa
Przyjmuje się, że wyspa stanowi piąty płat mózgu. Jej funkcja nie jest do końca poznana. Przypuszcza się, że pełni rolę sensoryczną (uczestniczy w interocepcji) oraz bierze udział w procesach kognitywnych. Jest niewidoczną z zewnątrz strukturą, która znajduje się w zagłębieniu bruzdy bocznej mózgu. Ma kształt trójściennej piramidy z wierzchołkiem zwróconym ku przodowi i bokowi. Na jej powierzchni znajdują się zakręty krótkie i długie oddzielone bruzdą środkową wyspy.
1.2.3. Hipokamp
Hipokamp jest niedużą strukturą umiejscowioną w płacie skroniowym kory mózgowej. Stanowi część układu limbicznego i uczestniczy w procesach przenoszenia informacji z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej oraz orientacji przestrzennej. Jest zbudowany głównie z komórek piramidalnych ułożonych w 4 polach. Wpukla się do rogu dolnego komory bocznej, tworząc w tym miejscu wyniosłość.
1.2.4. Węchomózgowie
Węchomózgowie jest najstarszą częścią kresomózgowia, która odpowiada za percepcję wrażeń węchowych. Składa się z części obwodowej (obejmującej opuszkę węchową, pasmo węchowe i trójkąt węchowy) oraz korowej. Obwodowa część utworzona jest głównie z włókien nerwowych, przewodzących chemiczne bodźce węchowe do kory węchomózgowia.
1.3. Jądra podstawne
Jądra podstawne kresomózgowia są skupiskami istoty szarej wewnątrz półkul mózgu. Zaliczamy do nich ciało prążkowane, przedmurze oraz ciało migdałowate.
1.3.1. Ciało prążkowane
Ciało prążkowane jest największym spośród jąder podstawnych i składa się z jądra ogoniastego i soczewkowatego. Oba są oddzielone od siebie pasmem istoty białej, która tworzy torebkę wewnętrzną, a z przodu łączą się. Jądro ogoniaste biegnie w części środkowej komory bocznej. Jest zbudowane z głowy, trzonu i ogona. Posiada powierzchnię komorową, przylegającą do komory bocznej i torebkową, połączoną z torebką wewnętrzną istoty białej mózgu. Natomiast jądro soczewkowate składa się z gałki bladej i skorupy, które są rozdzielone blaszką rdzenną boczną. Gałka blada stanowi jego część przyśrodkową. Powierzchnia przyśrodkowa jądra soczewkowatego przylega do torebki wewnętrznej, boczna równolegle do płata wyspowego, a dolna rozciąga się od granic płata czołowego po róg dolny komory bocznej.
1.3.2. Przedmurze
Przedmurze jest wąskim pasmem istoty szarej o grubości 1-2 mm. Leży między jądrem soczewkowatym a wyspą. Jego funkcje nie są do końca poznane. Wiadomo, że struktura ta tworzy sprzężenie zwrotne z korą mózgową poprzez tzw. przedmurzowo-korową pętlę neuronową. Przypuszca się, że przedmurze koordynuje wiele procesów umysłowych i uczestniczy w generowaniu aktywności wolnofalowej mózgu.
1.3.3. Ciało migdałowate
Ciało migdałowate znajduje się w płacie skroniowym między rogiem dolnym komory bocznej a boczną częścią półkuli mózgu. Składa się z licznych skupień komórkowych, zwanych jądrami ciała migdałowatego. Jest częścią układu limbicznego, która odpowiada za emocjonalną ocenę bodźców endogennych i wyzwalanie reakcji stresowych. Odpowiada również za reakcje obronne w przypadku zagrożenia, np. konieczność ucieczki. Pobudza aktywność układu współczulnego, co powoduje wzrost ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie akcji serca czy spadek aktywności przewodu pokarmowego.
1.4. Istota biała półkul
Istota biała półkul znajduje się między płaszczem a komorami bocznymi. Jest najbardziej rozwinięta w części górnej, powyżej ciała modzelowatego, gdzie tworzy środek półowalny. Niżej otacza jądra podstawne, wytwarzając torebki: wewnętrzną, zewnętrzną i ostatnią. Torebka wewnętrzna oddziela jądro soczewkowate od wzgórza i niskowzgórza oraz od jądra ogoniastego. Na przekroju poziomym ma kształt litery “V”, której ramiona obejmują jądro soczewkowate. Składa się z odnogi przedniej i tylnej, które łączą się w miejscu zwanym kolanem torebki wewnętrznej. Ku dołowi przechodzi w odnogę mózgu, a od strony bocznej jej włókna wnikają do istoty białej półkuli jako tzw. wieniec promienisty. Torebka zewnętrzna oddziela skorupę od przedmurza, natomiast torebka ostatnia leży między przedmurzem a wyspą.
1.5. Komory boczne
Komory boczne stanowią przestrzeń wewnątrz obu półkul mózgu, w której znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy. Ścianę każdej z nich tworzy istota biała półkuli oraz istota szara kresomózgowia. Od wewnątrz są wysłane komórkami wyściółki. Komora boczna łączy się z komorą trzecią poprzez otwór międzykomorowy Monroego. W jej obrębie wyróżnia się część środkową, leżącą w płacie ciemieniowym i trzy rogi: przedni (w płacie czołowym), dolny (w płacie skroniowym) i tylny (w płacie potylicznym). Od strony przyśrodkowej do komory dostaje się splot naczyniówkowy komory, a w jej ścianie bocznej leży jądro ogoniaste.
2. Kresomózgowie nieparzyste
Kresomózgowie nieparzyste, inaczej środkowe, obejmuje pierwotne i wtórne połączenia półkul mózgu. W jego skład wchodzą: pole przedwzrokowe, blaszka krańcowa oraz spoidła kresomózgowia.
2.1. Pole przedwzrokowe
Pole przedwzrokowe stanowi zgrupowanie istoty szarej ograniczające od boku część komory trzeciej. Jest przedłużeniem przedniej, wzrokowej części podwzgórza, w którą przechodzi bez wyraźnej granicy.
2.2. Blaszka krańcowa
Blaszka krańcowa stanowi przednią ścianę komory trzeciej. Jest to cienka i wąska płytka, ustawiona mniej więcej w płaszczyźnie czołowej. Jej koniec górny łączy się z dziobem ciała modzelowatego i leży nieco bardziej z tyłu niż część dolna, która przechodzi w dno komory trzeciej. Powierzchnia tylna jest pokryta wyściółką, a jedynie w odcinku górnym łączy się ze spoidłem przednim. Powierzchnia przednia zrasta się z oponą miękką i przylega do jamy podpajęczynówkowej, tworzącej tu zbiornik blaszki krańcowej.
2.3. Spoidła kresomózgowia
Do spoideł kresomózgowia należą: spoidło przednie, ciało modzelowate oraz spoidło sklepienia.
2.3.1. Spoidło przednie
Spoidło przednie jest niewielkim pęczkiem włókien nerwowych o przebiegu poprzecznym. Części boczne spoidła przedniego, podobnie jak pozostałych spoideł mózgu, znajdują się w obrębie półkul. Część środkowa leży w ścianie komory trzeciej przy przejściu ciała modzelowatego w blaszkę krańcową, pokrywającą powierzchnię przednią spoidła przedniego.
2.3.2. Ciało modzelowate
Ciało modzelowate jest najsilniej rozwiniętym spoidłem mózgowia. Jego część pośrodkowa tworzy dno szczeliny podłużnej mózgu, a części boczne wnikają do półkul, tworząc tam promienistość ciała modzelowatego. W przekroju pośrodkowym ciało modzelowate ma kształt łukowato zgiętej belki, długości 7-10 cm i grubości około 1-2 cm. Składa się z kilku części – pnia, płata, dzioba, kolana oraz blaszki dziobowej. Najdłuższą z nich jest pień ciała modzelowatego, który ku tyłowi przechodzi w zgrubiały płat. Do przodu pień zagina się łukowato, tworząc kolano, które następnie zwęża się stopniowo, przechodząc w dół i ku tyłowi w dziób ciała modzelowatego. Blaszka dziobowa stanowi ostatni odcinek dzioba i łączy się z blaszką krańcową.
2.3.3. Spoidło sklepienia
Sklepienie jest parzystym pasmem włókien nerwowych rozciągającym się od hipokampa do ciała suteczkowatego. Oba sklepienia łączą się w części środkowej, tworząc trzon sklepienia, który ku przodowi przechodzi w słup sklepienia, natomiast ku tyłowi w odnogę sklepienia. Spoidło sklepienia jest utworzone przez poprzeczne włókna znajdujące się między odnogami sklepienia, poniżej ciała modzelowatego.
3. Przegroda kresomózgowia
Przegroda kresomózgowia jest zlokalizowana w przyśrodkowych ścianach półkul mózgu. Znajduje się ku górze i przodowi od spoidła przedniego kresomózgowia. Wyróżniamy zatem część nadspoidłową i przedspoidłową. Część nadspoidłowa, czyli tzw. przegroda przezroczysta, rozciąga się między przednimi częściami sklepienia i ciała migdałowatego. Składa się z dwóch cienkich blaszek i jamy przegrody przezroczystej. Z kolei część przedspoidłowa, czyli przegroda prawdziwa, leży poniżej dziobu spoidła wielkiego, przed blaszką krańcową i tworzy strukturę zwaną zakrętem przykrańcowym.