Grasica jest niewielkim gruczołem układu limfatycznego zlokalizowanym w śródpiersiu górnym, za mostkiem. Jest drugim – po szpiku kostnym – centralnym narządem limfatycznym, niezbędnym dla rozwoju odporności organizmu. Uczestniczy w wytwarzaniu i dojrzewaniu limfocytów T oraz produkuje czynniki regulujące ich namnażanie i dojrzewanie.
1. Budowa grasicy
Grasica powstaje z komórek endodermy i mezodermy. W przeciwieństwie do węzłów limfatycznych i śledziony jest już w pełni rozwinięta w momencie przyjścia człowieka na świat. Grasica jest otoczona torebką łącznotkankową i składa się z dwóch płatów, z których każdy tworzy wiele płacików. Pojedynczy płacik zbudowany jest z części środkowej – rdzenia – oraz zewnętrznej, czyli kory. Części korowe płacików oddzielone są od siebie przegrodami łącznotkankowymi, a ich części rdzenne łączą się ze sobą. W części rdzennej płacików znajdują się ciałka grasicze (ciałka Hassala), czyli owalne struktury tworzone przez koncentrycznie ułożone komórki nabłonkowe. Zrąb gruczołu stanowią głównie komórki nabłonkowe, które wydzielają hormony. Oprócz tego znajdują się tutaj komórki siateczki, makrofagi i komórki brzeżne. Na komórkach zrębu gęsto ułożone są cząsteczki głównego układu zgodności tkankowej, co ma znaczenie dla czynnościowego dojrzewania limfocytów T. W okach sieci tworzonej przez komórki zrębu leżą tymocyty, czyli limfocyty grasicze. Znajdują się one w większości w części korowej.
2. Funkcje grasicy
Grasica jest niezbędna dla rozwoju odporności organizmu oraz wpływa pozytywnie na procesy rozrodcze, wzrostowe i metaboliczne. W okresie zarodkowym grasica kontroluje rozwój obwodowych narządów limfatycznych, czyli węzłów chłonnych i śledziony. W okresie poporodowym uczestniczy w procesie nabywania kompetencji immunologicznej i wykształceniu mechanizmów niezbędnych do zwalczania infekcji. Oprócz tego jest odpowiedzialna za kontrolowane dojrzewanie limfocytów T i eliminację ich autoreaktywnych klonów. Prekursory tymocytów dostają się w życiu płodowym do grasicy na granicy kory i rdzenia, gdzie ulegają intensywnej proliferacji i różnicowaniu w limfocyty T. Większość komórek powstających w tym procesie ulega apoptozie wewnątrz grasicy. Po jej opuszczeniu pozostałe tzw. dziewicze limfocyty T wędrują przez śródbłonek naczyń włosowatych żylnych do węzłów chłonnych i śledziony. Tam po zetknięciu z komórką prezentującą antygen ulegają dalszej proliferacji i różnicowaniu. W wędrówce tymocytów w grasicy i limfocytów T poza grasicą istotną rolę odgrywają chemokiny i cząsteczki adhezyjne. Chemokiny “przyciągają” komórki zgodnie z gradientem stężeń, jak również “wypychają” dojrzałe tymocyty z grasicy na obwód w wyniku ujemnej chemotaksji. Z kolei cząsteczki adhezyjne przekazują informacje pomiędzy komórkami i stabilizują połączenia między nimi.
2.1. Wytwarzanie hormonów
Grasica produkuje hormony: tymozynę, grasiczy czynnik humoralny, tymulinę oraz tymopoetynę, z których dwa pierwsze są najbardziej poznane. Tymozyna przyspiesza dojrzewanie limfocytów, działa przeciwnowotworowo poprzez pobudzanie limfopoezy (powstawania limfocytów) i uczestniczy w zwalczaniu chorób autoimmunologicznych. Grasiczy czynnik humoralny pełni podobne funkcje, a dodatkowo przyspiesza procesy regeneracji tkanek oraz podnosi ogólną odporność organizmu.
Oprócz tego grasica wytwarza mediatory układu odpornościowego. Należą do nich:
- interleukiny, np. IL-7
- czynniki stymulujące tworzenie kolonii granulocytów (granulocyte colony-stimulating factor – G-CSF)
- czynniki stymulujące tworzenie kolonii makrofagów (macrophage colony-stimulating factor – M-CSF)
- czynniki stymulujące tworzenie kolonii granulocytów i makrofagów (granulocyte-macrophage colony-stimulating factor – GM-CSF)
- czynnik martwicy nowotworu alfa (TNF-alfa)
- czynnik wzrostu beta (transforming growth factor – TGF- beta)
- czynnik komórek macierzystych (stem cell factor – SCF)
- ligand FLT3 (Fms-like tyrosine kinase ligand)
- czynnik hamujący białaczkę (leukemia inhibitory factor – LIF)
- limfopoetyna zrębu grasicy (thymic stromal lymphopoietin – TSLP)
- liczne chemokiny, które kierują wędrówką dojrzewających limfocytów T w grasicy
3. Inwolucja grasicy
Grasica powiększa się do 2. roku życia, osiągając masę ok. 25 g, która pozostaje stała do okresu dojrzewania. Wraz z wiekiem ulega stopniowej, lecz niecałkowitej inwolucji, czyli zanikowi. Po 60. roku życia waży już mniej niż 0,5 g. Sam narząd nie zmniejsza się, ale obszary limfoepitelialne są zastępowane tkanką tłuszczową i łączną, co określa się mianem “grasiczego ciała tłuszczowego”. Zanik tkanki limfatycznej rozpoczyna się już pod koniec pierwszego roku życia. Postępuje w okresie pokwitania, w miarę wzrostu stężenia hormonów płciowych. W wyniku ciężkich chorób i przewlekłego stresu może dojść do wtórnej inwolucji grasicy, która wiąże się z nadmiernym wydzielaniem hormonów kory nadnerczy, w tym kortyzolu. W niektórych przypadkach proces zaniku grasicy może ulec spowolnieniu. Dzieje się tak przy zwiększonym zapotrzebowaniu na nowe limfocyty T, co obserwuje się np. po krwotokach czy chemioterapii.
4. Zaburzenia pracy grasicy
Wrodzony brak grasicy prowadzi do zmniejszenia liczby limfocytów we krwi obwodowej oraz do niewykształcenia odporności immunologicznej typu komórkowego. Może się objawiać wrodzonymi zaburzeniami odporności, takimi jak zespół di George’a oraz zespół SCID (ciężki złożony niedobór odporności, z ang. severe combined immunodeficiency ). W przypadku zaburzeń funkcjonowania tego gruczołu powstaje zbyt mało limfocytów T, co skutkuje niedoborami odporności. Może się to objawiać częstymi i nawracającymi infekcjami w dzieciństwie i późniejszym okresie. Zaburzenie dojrzewania limfocytów T może prowadzić również do rozwoju alergii i chorób autoimmunologicznych, w przebiegu których dochodzi do niszczenia własnych komórek lub ich organelli. Należą do nich m.in. niedokrwistość Addisona-Biermera, niedokrwistości autoimmunohemolityczne, gorączka reumatyczna, zapalenie kłębuszkowe nerek czy liszaj rumieniowaty.
4.1. Choroby grasicy
Choroby grasicy występują rzadko. Najczęściej obserwuje się przerost grasicy, który może doprowadzić do rozwoju nowotworu lub chorób autoimmunologicznych, takich jak miastenia czy układowy toczeń trzewny. Oprócz tego powiększona grasica oddziałuje na sąsiadujące narządy klatki piersiowej. Może zaburzać ich funkcjonowanie, co objawia się problemami z oddychaniem, przewlekłym kaszlem czy bólem w klatce piersiowej.
4.1.1. Miastenia
Miastenia jest chorobą przewlekłą, w przebiegu której organizm produkuje przeciwciała skierowane przeciwko receptorom acetylocholinowym. Najczęściej dotyka kobiet w wieku 20-35 lat. Objawia się szybkim męczeniem się i osłabieniem mięśni szkieletowych. Męczliwość mięśni manifestuje się jako opadanie powiek i żuchwy, podwójne widzenie, zmiana mimiki twarzy, osłabienie gryzienia i żucia. Chory może mieć problemy z chodzeniem, jego głos jest osłabiony, a mowa niewyraźna. W zaawansowanym stadium choroby mogą pojawić się zaburzenia oddychania oraz upadki w czasie chodzenia.
4.1.2. Nowotwory grasicy
Nowotwory grasicy występują rzadko. Najczęstszym z nich jest grasiczak wywodzący się z tkanki nabłonkowej grasicy. Inne, rzadsze guzy to tłuszczak, tłuszczakorak, rakowiak oraz chłoniak.