Afazja

Afazja to zaburzenie neurologiczne polegające na utracie zdolności językowych w różnych zakresach: rozumienia mowy, tworzenia i wypowiadania logicznych zdań, nazywania przedmiotów. U większości chorych afazja współistnieje z niedowładem prawych kończyn, powstając przy zaburzeniu funkcjonowania lewej półkuli mózgowej. Najczęstszą przyczyną uszkodzeń prowadzących do afazji jest udar mózgu (powstający w wyniku wylewu krwi lub zakrzepu naczynia krwionośnego), choroba nowotworowa, niedokrwienie lub uraz. Afazja nie jest zaburzeniem inteligencji, lecz problemem z przetwarzaniem języka, co negatywnie wpływa na komunikację i utrudnia interakcje społeczne [1,4].

1. Definicja

Afazja to termin używany do opisania różnych zaburzeń językowych, które pojawiają się, gdy dochodzi do uszkodzenia określonych obszarów mózgu, głównie w półkuli dominującej dla języka (zazwyczaj lewej półkuli u osób praworęcznych). Może ona dotyczyć zarówno ekspresji, czyli zdolności mówienia, jak i recepcji, czyli rozumienia mowy. Afazja może obejmować różne aspekty językowe: produkcję mowy, rozumienie, powtarzanie słów, czytanie oraz pisanie [1].

2. Rodzaje afazji

Afazje klasyfikowane są w zależności od lokalizacji uszkodzeń oraz ich wpływu na konkretne aspekty językowe. Do najczęściej spotykanych i najlepiej poznanych typów afazji należą:

• afazja ruchowa
• afazja czuciowa
• afazja amnestyczna
• afazja przewodzenia
• afazja móżdżkowa
• apraksja mowy [1]

2.1. Afazja ruchowa (afazja Broki, afazja ekspresyjna)

Przyczyną wystąpienia afazji ruchowej jest uszkodzenie ośrodka Broki położonego w tylnej części dolnego zakrętu czołowego. Ten rodzaj afazji objawia się zaburzeniami w zdolności mówienia. Osoba dotknięta afazją ruchową mówi powoli, bez płynności i właściwej intonacji. Mowa jest skrócona przez brak przymiotników, spójników, dopełnień, a w niektórych językach także rodzajników, co nadaje jej postać stylu telegraficznego (który normalnie występuje u dzieci ok. 3 r.ż.). Wypowiedzi charakteryzują się agramatyzmem, gdyż pacjent pomija końcówki deklinacyjne i koniugacyjne lub używa ich nieprawidłowo. Uszkodzenie w obszarze Broki może także częściowo osłabić zdolność rozumienia mowy – chory prawidłowo wykonuje proste polecenia i rozumie krótkie informacje, lecz nie rozumie długich wypowiedzi i zdań złożonych. Objawy te wskazują na problemy z rozumieniem składni, a więc z odróżnianiem podmiotu, orzeczenia, dopełnienia i okoliczników [1].

2.2. Afazja czuciowa (afazja słuchowa, afazja Wernickiego)

Afazja słuchowa związana jest z występowaniem zaburzeń w obrębie ośrodka Wernickiego, zlokalizowanego w tylnej części zakrętu skroniowego górnego. Pacjenci nią dotknięci wykazują znaczne upośledzenie odbioru mowy, nie rozumiejąc kierowanych do nich prostych informacji i poleceń. Problemy te przekładają się na ich własną mowę. Chociaż używają fonemów charakterystycznych dla ich języka, stosują je niepoprawnie (np. „góra” zamiast „kura”). W wypowiedziach chorych pojawiają się też wyrazy o prawidłowej fonetyce, lecz niewłaściwe znaczeniowo, a także neologizmy – nowe, nienaturalne słowa. Pacjenci często nadmiernie korzystają z wieloznacznych określeń („te rzeczy”), co czyni ich wypowiedzi niejasnymi. Chociaż mowa jest płynna, sprawia wrażenie, jakby pacjent posługiwał się obcym językiem [1].

2.3. Afazja amnestyczna

W przypadku afazji amnestycznej uszkodzenie struktury mózgu zlokalizowane jest w tylnej części zakrętu skroniowego górnego. Afazja ta bywa uznawana za odmianę afazji słuchowej i charakteryzuje się niezdolnością do nazywania przedmiotów. Pacjent stosuje opisowe nazwy, np. „do pisania” zamiast „pióro”. Nie wynika to jednak z zaburzeń pamięci semantycznej, ponieważ pacjent po podpowiedzi natychmiast przypomina sobie nazwę przedmiotu. Według niektórych badaczy, afazja amnestyczna to poważne zakłócenie relacji mowy i myślenia, utrudniające tworzenie pojęć. W takiej sytuacji słowo przestaje pełnić funkcję symbolu, a staje się jedynie dźwiękiem powiązanym z przedmiotem. Na przykład chory może nie zdawać sobie sprawy, że ta sama nazwa „nóż” może określać przyrząd do krojenia jabłek, do smarowania chleba masłem i do temperowania ołówka. Podobnie chorzy nie rozróżniają pojęć typu „brat żony” i „żona brata” [1].

2.4. Afazja przewodzenia

Afazje spowodowane uszkodzeniami dróg nerwowych łączących różne obszary mowy nazywają się afazjami transkorowymi. Należy do nich afazja przewodzenia, spowodowana uszkodzeniem pęczka łukowatego, który łączy obszar czuciowy z obszarem ruchowym mowy. U chorych z tym rodzajem afazji wspomniane obszary nie współdziałają ze sobą, chociaż każdy oddzielnie może funkcjonować prawidłowo. W rezultacie pacjenci rozumieją mowę innych osób, nie potrafią jej jednak powtórzyć z powodu braku połączenia ośrodka czuciowego mowy z ośrodkiem ruchowym. Pacjenci mogą również mówić, nie mają jednak kontroli nad własną mową. Dlatego pomimo że są świadomi popełnianych w toku mówienia błędów, nie mogą ich korygować [1].

2.5. Afazja móżdżkowa

Uszkodzenie prawej półkuli móżdżku jest przyczyną występowania afazji móżdżkowej. Prawidłowo móżdżek wpływa na funkcjonowanie mowy przez układ móżdżkowo-korowo-móżdżkowy, który łączy prawą półkulę móżdżku z dodatkowymi obszarami ruchowymi w lewej półkuli mózgu. Impulsy z móżdżku docierają do kory mózgowej, wspierając jej właściwe działanie. Afazja móżdżkowa powstaje w wyniku zaburzenia tego procesu i objawia się obniżoną płynnością słowną podczas mówienia [1].

2.6. Apraksja mowy

Przyczyną tego rodzaju afazji jest uszkodzenie zlokalizowane w obrębie wyspy. Apraksja mowy to zaburzenie objawiające się nieprawidłową sekwencją fonemów, brakiem odpowiedniej intonacji oraz akcentowania [1].

3. Przyczyny afazji

Afazja jest zaburzeniem mowy spowodowanym uszkodzeniem centralnego układu nerwowego, które może wynikać z różnych przyczyn. Może ona pojawić się na skutek przewlekłej choroby, nagłego stanu patologicznego lub urazu, np. w wyniku udziału w wypadku komunikacyjnym.

Do głównych przyczyn afazji zalicza się:

• udar mózgu
• krwotok mózgowy
• urazy mózgu spowodowane wypadkami
• guzy mózgu
• inne nowotwory
• choroby otępienne
• zatrucia toksynami
• infekcje wirusowe, bakteryjne i grzybicze [1, 4]

4. Afazja u dzieci

Afazja dziecięca to pierwotne zaburzenie językowe wynikające z patologii mózgu, związane z opóźnionym dojrzewaniem centralnego układu nerwowego. Rozwój mowy i języka trwa od narodzin do około 12. roku życia. Wyróżnia się dwie formy afazji u dzieci: nabytą oraz rozwojową. W przypadku afazji nabytej dochodzi do utraty rozwiniętych zdolności językowych i dezintegracji mowy na skutek uszkodzenia mózgu. Dziecko wcześniej rozwijało mowę prawidłowo, a jego umiejętność rozumienia wypowiedzi jest zbliżona do poziomu dorosłych. Afazja rozwojowa charakteryzuje się natomiast brakiem lub opóźnieniem w rozwoju mowy, które nie wynikają z zaburzeń sensorycznych, neurorozwojowych czy intelektualnych. Rozwój mowy od początku nie przebiega zgodnie z normą [2,4].

W literaturze naukowej stosowane są również terminy takie jak afazja wrodzona czy alalia. Odnoszą się one do zaburzeń związanych z opóźnionym rozwojem mowy lub jej brakiem, przypadków utraty zdolności językowych dziecka oraz zatrzymania procesu rozwoju mowy [2,4].

5. Terapia afazji

Leczenie afazji wykorzystuje różnorodne metody terapeutyczne, a jego skuteczność zależy od wielu czynników: rodzaju afazji, rozległości uszkodzeń mózgu, przyczyny zaburzenia, wieku pacjenta oraz czasu, jaki upłynął od wystąpienia uszkodzenia. Proces terapeutyczny skupia się na doborze najefektywniejszych technik logopedycznych i psychologicznych, a także na farmakoterapii. Terapia logopedyczna dąży do możliwie pełnego odzyskania zdolności mowy i usprawnienia komunikacji. Rehabilitacja psychologiczna koncentruje się natomiast na kompensacji utraconych funkcji poprzez wykorzystanie analogicznych obszarów w drugiej półkuli mózgu lub zdrowych obszarów tej samej półkuli. Farmakoterapia wspomaga działania logopedyczne i psychologiczne, przyspieszając powrót zdolności językowych oraz łagodząc objawy wynikające z uszkodzeń mózgu [3,4].

Warto podkreślić, że afazja silnie oddziałuje na życie pacjentów i ich relacje z otoczeniem, często wywołując frustrację oraz poczucie izolacji. Dlatego niezwykle istotne jest wsparcie psychologiczne i społeczne – zarówno pacjenta, jak i jego bliskich. Wielu chorych zmaga się z lękiem i depresją wynikającymi z ograniczeń w komunikacji, co ma wpływ na ich samoocenę i relacje interpersonalne. Współpraca z rodziną, przyjaciółmi oraz opiekunami odgrywa kluczową rolę, tworząc środowisko sprzyjające poprawie funkcji językowych oraz wsparcie emocjonalne dla pacjenta [3,4].

6. Powrót do zdrowia

Proces powrotu do zdrowia u osób z afazją zależy od wielu zmiennych i trudno przewidzieć, czy oraz w jakim stopniu uda się przywrócić pełną sprawność językową. Afazja pourazowa oraz poudarowa powstają w wyniku uszkodzenia delikatnych struktur kory mózgowej odpowiedzialnych za wyższe funkcje poznawcze. Na czas trwania i skuteczność rekonwalescencji wpływają takie czynniki jak rozległość uszkodzeń mózgu, wiek, ogólny stan zdrowia pacjenta i choroby współistniejące. Obserwuje się, że osoby z afazją pourazową wracają do zdrowia szybciej niż pacjenci z afazją poudarową. Statystycznie lepsze rokowania mają także osoby po krwotoku podpajęczynówkowym w porównaniu do pacjentów którzy przebyli udar. Skuteczność terapii ocenia się na podstawie sukcesów osiągniętych dzięki odpowiednio dobranej rehabilitacji neuropsychologicznej. Każda podejmowana forma terapii stanowi wymierne wsparcie w procesie zdrowienia pacjenta [3,4].