Czarny bez | Sambucus nigra

1. Co to jest czarny bez?

1.1. Historia i pochodzenie

Czarny bez był wykorzystywany przez ludzi od czasów prehistorycznych, o czym świadczą jego nasiona znalezione na stanowiskach archeologicznych z epoki kamienia i brązu (3000–4000 p.n.e.) we Włoszech i Szwajcarii. Nazwa rodzajowa Sambucus pochodzi od greckiego „sambuke” lub łacińskiego „sambuca”, oznaczającego flet lub harfę wykonywaną z gałęzi bzu. Anglo-saksońska nazwa „elder” wywodzi się od słowa „aeld” (ogień), ponieważ wydrążone łodygi służyły do rozpalania ognia. Inne nazwy, takie jak holunder (niemiecki) czy hylder (staroangielski), nawiązują do bogini Hyldemoer, starożytnej opiekunki roślinności. W czasach starożytnych i średniowieczu czarny bez był ceniony za swoje właściwości lecznicze. Każda część rośliny była wykorzystywana do tworzenia licznych preparatów: syropów, nalewek, maści, kąpieli i proszków. Wierzono, że posiada on również magiczne właściwości – na przykład gałązki zawiązane w węzły chroniły przed reumatyzmem, a pocieranie brodawek świeżą gałązką miało je wyleczyć, jeśli potem gałązkę zakopano w błocie. Czarny bez był też związany z przesądami i symboliką. Wierzono, że w jego krzewach mieszkają duchy, np. Hyldemoer w Niemczech czy Puškaitis na Łotwie, którym składano ofiary. Krzewy te sadzono wokół domów, aby chroniły przed złymi siłami, a ich drewno i liście wykorzystywano w rytuałach ochronnych i leczniczych – zawsze za zgodą “zamieszkującej” driady [1].

Chrześcijaństwo przejęło symbolikę bzu, wiążąc go z Judaszem Iskariotą i grzechem, ale dawny kult przetrwał w tradycjach, takich jak wieszanie gałązek na drzwiach przeciw złu czy umieszczanie ich w trumnach dla ochrony duszy. Bez symbolizował płodność, regenerację i ochronę, a jego obecność w wierzeniach od Rosji po Szkocję ukazuje jego uniwersalne znaczenie w kulturach Europy [1].

Roślina ta należy do rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), a jego rodzaj Sambucus obejmuje około 20 gatunków krzewów i bylin. Czarny bez to krzew lub niewielkie drzewo osiągające od 4 do 6 metrów wysokości. Charakterystyczne cechy rośliny to pierzaste liście złożone z 5–7 listków, o brzegach o brzegach piłkowanych. Po roztarciu wydzielają specyficzny zapach. Kwiaty bzu są drobne, kremowobiałe, zebrane w duże baldachy o średnicy 10–20 cm, wydzielające intensywny zapach. Kwitnienie przypada na maj-czerwiec. Natomiast owoce to ciemnofioletowe, prawie czarne pestkowce o średnicy 3–5 mm, dojrzewające w sierpniu i wrześniu. W stanie surowym zawierają toksyczne glikozydy cyjanogenne [2,3].

Sambucus nigra występuje naturalnie w Europie, na Kaukazie oraz w zachodniej części Azji. Czarny bez preferuje gleby wilgotne i żyzne, bogate w azot. Występuje w lasach liściastych i mieszanych, na obrzeżach pól i pastwisk, przy drogach i na skrajach miast oraz w zaroślach nadrzecznych i na terenach ruderalnych. W Polsce jest popularnym elementem krajobrazu i często rośnie w pobliżu siedlisk ludzkich, w lasach, na łąkach, a także jako roślina ozdobna w ogrodach [2,3].

1.2. Klasyfikacja

Czarny bez wykazuje działanie prozdrowotne, wpływając korzystnie na układ nerwowy, hormonalny, odpornościowy, krążenia i metabolizm [4,5,6,7]. Jego ekstrakty chronią przed chorobami neurodegeneracyjnymi, zwiększają odporność na stres oksydacyjny i poprawiają funkcje poznawcze [4]. Roślina ta wykazuje również właściwości przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe [8]. Wpływa też korzystnie na układ sercowo-naczyniowy poprzez regulację ciśnienia krwi oraz moduluje oś jelitowo-mózgową, poprawiając kondycję jelit i redukując objawy zapalne [6,7].

1.3. Skład

Czarny bez jest bogaty w związki bioaktywne, które występują zarówno w owocach, kwiatach, jak i innych częściach rośliny. Jego skład chemiczny jest bardzo zróżnicowany i obejmuje m.in. flawonoidy, antocyjany, kwasy fenolowe, witaminy, minerały oraz triterpenoidy, które wykazują właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne i immunomodulujące. Niektóre części czarnego bzu zawierają również glikozydy cyjanogenne, które mogą być toksyczne dla ludzi i zwierząt [3,9].

2. Jak działa czarny bez?

2.1. Wpływ na układ nerwowy

Czarny bez od wieków był rośliną cenioną w medycynie ludowej. W średniowieczu uważano go za „apteczkę dla ubogich” – stosowano napary i wywary na gorączkę, kaszel i bóle reumatyczne. W Europie i Azji ekstrakty z bzu stosowano jako środek przeciwzapalny i przeciwbólowy. Natomiast rdzenni mieszkańcy Ameryki Północnej używali bzu do leczenia infekcji oraz do produkcji fletów i strzał. Współczesne badania dowodzą, że składniki aktywne czarnego bzu mogą chronić układ nerwowy, wpływając korzystnie na funkcje poznawcze, a nawet potencjalnie zapobiegając chorobom neurodegeneracyjnym, takim jak choroba Alzheimera czy Parkinsona. Najważniejsze mechanizmy neuroprotekcyjne czarnego bzu obejmują procesy na poziomie komórkowym i molekularnym.

2.1.1. Hamowanie mTORC1 i stymulacja autofagii

Agregaty białkowe i uszkodzone organella zaburzają homeostazę komórkową, wywołując neurodegenerację. Kluczową rolę w tym procesie odgrywa kinaza mTOR, występująca w mTORC1 i mTORC2, która reguluje wzrost komórek, syntezę białek oraz funkcjonowanie układu nerwowego. Kompleks mTORC1 hamuje autofagię – proces usuwania toksycznych białek i dysfunkcyjnych organelli, które sprzyjają akumulacji patologicznych agregatów, np. β-amyloidu w chorobie Alzheimera czy α-synukleiny w chorobie Parkinsona. Indukcja autofagii, np. przez rapamycynę lub polifenole (resweratrol, kwercetynę, katechiny), wykazuje działanie neuroprotekcyjne. Ekstrakty z kwiatów czarnego bzu hamują aktywność mTORC1, co prowadzi do aktywacji autofagii [4].

2.1.2. Redukcja agregacji α-synukleiny

Mirycetyna zawarta w kwiatach hamuje agregację α-synukleiny – białka, którego nadmiar prowadzi do degeneracji neuronów. Choroba Parkinsona jest ściśle związana ze złogami α-synukleiny, a więc hamowanie tego procesu może spowolnić rozwój choroby [4].

2.1.3. Aktywacja szlaku Nrf2/ARE

Stres oksydacyjny wynika z braku równowagi między produkcją reaktywnych form tlenu (ROS) a zdolnością antyoksydacyjną organizmu. ROS, powstające głównie w mitochondriach, pełnią ważną rolę w homeostazie komórkowej, lecz ich nadmiar prowadzi do uszkodzeń lipidów, białek i DNA, przyczyniając się do chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera i Parkinsona [9]. Czarny bez jest bogatym źródłem polifenoli o silnych właściwościach antyoksydacyjnych. Badania wykazały, że jego ekstrakty redukują poziom ROS, chronią komórki nerwowe i modulują aktywność enzymów antyoksydacyjnych. W modelach in vitro ekstrakty z czarnego bzu zapobiegają cytotoksyczności indukowanej stresem oksydacyjnym, poprawiają aktywność mitochondriów i zwiększają odporność komórek na uszkodzenia [9]. Ekstrakty te wykazują także działanie neuroprotekcyjne poprzez aktywację szlaku Nrf2/ARE w astrocytach, co wspiera mechanizmy obronne mózgu. Czarny bez charakteryzuje się wysoką zawartością antocyjanów, które wykazują właściwości przeciwutleniające i mogą mieć zastosowanie terapeutyczne [5].

2.1.4. Wspomaganie neurogenezy i funkcji poznawczych

Czarny bez wykazuje również działanie wspierające pamięć i funkcje poznawcze. Badania przeprowadzone na modelach zwierzęcych sugerują, że flawonoidy zawarte w ekstraktach z czarnego bzu mogą promować neurogenezę – proces powstawania nowych neuronów. Badania pokazują, że ekstrakt z Sambucus promuje proliferację (mnożenie się komórek) i różnicowanie nerwowych komórek macierzystych (NSC). Ekstrakt ten stymuluje wydzielanie czynników neurotroficznych regulujących przeżycie, rozwój i funkcję tkanki nerwowej [5].

2.2. Wpływ na układ hormonalny

2.2.1. Redukcja poziomu kortyzolu

S. nigra wykazuje potencjał w redukcji poziomu kortyzolu, hormonu stresu, szczególnie w warunkach przewlekłego stresu. Tilapia nilowa karmiona dietą wzbogaconą o standaryzowany ekstrakt z czarnego bzu (13% antocyjanów) wykazywała lepszą odpowiedź na stres oraz niższe stężenie kortyzolu w osoczu w porównaniu do grupy kontrolnej. Sugeruje to, że substancje zawarte w czarnym bzie mogą modulować aktywność układu hormonalnego, zmniejszając nadmierne wydzielanie kortyzolu. Wyniki te wskazują na potencjał czarnego bzu jako nutraceutyku, który może wspomagać redukcję stresu i wspierać równowagę hormonalną u kręgowców w warunkach chronicznego stresu [10].

2.2.2. Regulacja wydzielania i działania neuroprzekaźników

Flawonoidy i inne bioaktywne składniki czarnego bzu mogą także wpływać na poziom neuroprzekaźników. Przykładowo, hamowanie aktywności acetylocholinoesterazy (AChE) – enzymu rozkładającego acetylocholinę – wspiera aktywność tego neuroprzekaźnika, co jest kluczowe dla procesów pamięciowych i innych funkcji poznawczych. Z tego względu ekstrakty z czarnego bzu są obiektem badań nad terapią demencji i choroby Alzheimera [11]. Flawonoidy wpływają również na receptory dla kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), adenozynę, dopaminę i glicynę. Często wykazują one działanie dwufazowe: wzmacniając działanie neuroprzekaźników przy niskich stężeniach i hamując przy wysokich stężeniach [12].

2.3. Wpływ na układ odpornościowy

2.3.1. Działanie przeciwzapalne i wpływ na komórki odpornościowe

Odpowiedź zapalna jest regulowana przez mediatory produkowane przez makrofagi, neutrofile, limfocyty i inne komórki. Wyzwalają ją wzorce molekularne PAMP i DAMP, aktywujące szlaki sygnałowe prowadzące do produkcji cytokin (IL-1β, IL-6, TNF-α), prostaglandyn (PGE2), leukotrienów i NO. Choć mediatory te są kluczowe dla obrony, ich nadmiar może powodować przewlekłe choroby zapalne. Ekstrakty z czarnego bzu wykazują właściwości przeciwzapalne, hamując wydzielanie prozapalnych mediatorów w makrofagach, neutrofilach i mikrogleju. Badania in vitro i in vivo wykazały, że kwercetyna i antocyjany redukują ekspresję COX-2, IL-1β i TNF-α [13].

2.3.2. Działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe

Wysokie powinowactwo lektyn zawartych w czarnym bzie do reszt SAα2,6Gal oraz Neu5Acα2,6Gal, które są istotnymi składnikami wirulencji wielu patogenów wirusowych, bakteryjnych i grzybowych, ma duże znaczenie w walce z infekcjami. Te kwasy sjalowe odgrywają kluczową rolę w patogenności bakterii i wirusów. Ekstrakt z czarnego bzu o stężeniu od 0,25% do 1% wykazuje działanie hamujące wobec Helicobacter pylori, a wyższe stężenia (5-20%) powodują skuteczność przeciwko bakteriom: Streptococcus pyogenes, Streptococcus grupy C i G, Branhamella catarrhalis oraz Haemophilus influenzae. Ponadto roślina ta może poprawiać skuteczność doksycykliny w leczeniu infekcji bakteryjnych [8]. Ekstrakty z owoców oraz napary z kwiatów czarnego bzu okazały się skuteczne w łagodzeniu objawów i szybkim leczeniu wielu infekcji wirusowych. Na przykład sok z owoców bzu czarnego wykazuje silne działanie przeciwko wirusowi opryszczki (HSV-1), nawet w przypadku szczepów odpornych na tradycyjne leki przeciwwirusowe. Wykazuje on również aktywność w walce z HIV, obniżając wirusowe obciążenie u zakażonych pacjentów. Dodatkowo, napary z kwiatów tej rośliny w połączeniu z innymi ziołami, takimi jak Hypericum perforatum i Saponaria officinalis, wykazały skuteczność w hamowaniu wirusów HSV-1 oraz grypy A i B, zarówno w badaniach in vitro, jak i w modelach zwierzęcych [8].

2.4. Wpływ na układ krążenia

2.4.1.Regulacja ciśnienia krwi

Badania naukowe, zarówno in vitro, jak i in vivo, wykazują, że czarny bez posiada właściwości ochronne wobec układu sercowo-naczyniowego. Kwasy triterpenowe znajdujące się w ekstrakcie z liofilizowanych owoców tej rośliny w stężeniu 50 μg/mL zwiększały aktywność syntazy tlenku azotu (eNOS) w ludzkiej linii komórek EA.hy926 pochodzących z śródbłonka. W organizmie człowieka eNOS przyczynia się do rozszerzania naczyń krwionośnych [6]. Co więcej, polifenolowy ekstrakt z czarnego bzu, podany w dawce 0,046 g/kg masy ciała, wykazał zdolność do obniżania ciśnienia skurczowego i rozkurczowego w szczurzym modelu nadciśnienia tętniczego. Ponadto połączenie ekstraktu z inhibitorem reniny skutkowało dodatkowym zmniejszeniem ciśnienia tętniczego oraz ograniczeniem skutków ubocznych stosowania leków przeciwnadciśnieniowych [14].

2.4.2. Poprawa metabolizmu lipidów i glukozy

Ekstrakt z owoców bzu wykazuje działanie modulujące metabolizm lipidów i glukozy oraz właściwości przeciwzapalne. W badaniach na modelach zwierzęcych ekstrakt ten zmniejszał stężenie trójglicerydów w surowicy i poprawiał wrażliwość na insulinę. U szczurów z cukrzycą karmionych dietą wysokotłuszczową ekstrakt korygował hiperglikemię, zmniejszał wydzielanie insuliny oraz wspierał metabolizm glukozy. Dodatkowo chronił przed dysfunkcją lipoprotein o dużej gęstości (HDL) związaną ze stanem zapalnym, redukując całkowity cholesterol w aorcie, co sugeruje ograniczenie postępu miażdżycy [13]. U myszy z niedoborem apolipoproteiny E suplementacja ekstraktem z czarnego bzu wpływała na transport cholesterolu przez HDL, redukowała stan zapalny w wątrobie, a także zwiększała stabilność blaszki miażdżycowej poprzez wspomaganie odkładania się tkanki łącznej w korzeniu aorty. Zmiany te sugerują, że czarny bez może przyczyniać się do poprawy stabilności układu sercowo-naczyniowego, szczególnie w kontekście miażdżycy [15].

2.5. Wpływ na mitochondria

Czarny bez wykazuje również korzystne działanie na funkcjonowanie mitochondriów. Ekstrakt z owoców wzbogacony w antocyjany wspomaga aktywność enzymów antyoksydacyjnych (SOD, GPx, GR). Zwiększa także wydajność mitochondrialnych kompleksów oddechowych. Pozwala to na bardziej efektywne wytwarzanie energii – zwłaszcza w neuronach, które są szczególnie podatne na uszkodzenia spowodowane stresem oksydacyjnym [16].

2.6. Wpływ na oś jelito-mózg

Czarny bez może także modulować oś jelito-mózg, zmniejszając neurozapalne skutki zespołu jelita drażliwego (IBS) i poprawiając funkcje poznawcze. U szczurów dieta wzbogacona o 2% ekstrakt z czarnego bzu zwiększała grubość warstwy śluzowej jelit i liczbę komórek kubkowych, odpowiedzialnych za wydzielanie śluzu. Dodatkowo zaobserwowano poprawę wyników zwierząt w testach Elevated Plus Maze i Open Field, co sugeruje działanie przeciwlękowe i poprawę funkcji poznawczych [7].