Senes | Senna alexandrina

1. Co to jest Senes?

1.1 Historia i pochodzenie

Senes jest powszechnie stosowany w medycynie ludowej od bardzo wielu lat. W Chinach, Indiach, Meksyku, Brazylii, Malezji, Tajlandii i Afryce senna jest dobrze znana jako roślina poprawiająca zdrowie człowieka, lecząca szeroki zakres chorób i infekcji, takich jak cukrzyca, choroby przenoszone drogą płciową, odra, malaria, stany zapalne, bóle brzucha, dur brzuszny [1].

Rodzaj Senna obejmuje 500 gatunków, występujących w różnych częściach świata. 26 z nich zawiera pochodne antracenu, zarówno w postaci wolnej, jak i glikozydowej. Senna alexandrina jest oficjalnie wymieniana w wielu farmakopeach ze względu na swoje działanie przeczyszczające oraz dostępność w dużych ilościach. Cassia acutifolia Delile, Cassia angustifolia Vahl., Cassia lanceolata Forssk., Cassia senna L., Senna acutifolia (Delile) Batka i Senna angustifolia to synonimy senesu aleksandryjskiego [2,19].

Roślina ta występuje na różnych wysokościach i szerokościach geograficznych, od tropikalnych lasów deszczowych po pustynie. Większość gatunków można znaleźć w Ameryce (74%), następnie w Australii (13%) oraz w Afryce i na Madagaskarze (10%). Kilka gatunków występuje również na Bliskim Wschodzie, w Azji Południowo-Wschodniej i na wyspach Pacyfiku. Roślina ta najlepiej wzrasta na przepuszczalnej glebie i na stanowiskach mocno nasłonecznionych [3].

Spośród 26 uprawianych gatunków najpopularniejszymi są Senna acutifolia Del. i Senna angustifolia. Pierwsza odmiana jest uprawiana w Egipcie, Sudanie, Chinach i Kalifornii, podczas gdy druga głównie w Indiach i Pakistanie. C. acutifolia jest również znana jako senna egipska. Druga odmiana senny, Cassia angustifolia Vahl., nazywana jest senną aleksandryjską. Senna została wprowadzona do Europy przez ludność arabską w IX wieku, głównie pod postacią strąków i ekstraktów z liści [3].

Obecnie największym eksporterem senesu w Europie są Niemcy, a następnie Stany Zjednoczone, Chiny, Francja, Hiszpania i Japonia [4].

1.2 Klasyfikacja

Senna to tradycyjna roślina lecznicza, szeroko stosowana w leczeniu różnych dolegliwości w indyjskich systemach medycyny ajurwedyjskiej i siddha. Prawie wszystkie części rośliny (kwiaty, liście, nasiona, kora i korzenie) mają właściwości lecznicze.

Senna jest znana ze swojego działania przeczyszczającego – może być pomocna w przypadku wystąpienia zaparć, pobudza jelita do pracy i ułatwia wypróżnianie. Dzięki temu znajduje zastosowanie w procesie przygotowania pacjenta do niektórych badań, które wymagają opróżnionych jelit. Pomaga przy hemoroidach poprzez zmiękczenie stolca – wypróżnianie staje się mniej bolesne i nie powoduje dodatkowych podrażnień. Wspiera walkę z cukrzycą, pomagając w utrzymaniu stabilnego poziomu cukru we krwi. Dzięki antyoksydantom może zwalczać wolne rodniki, które przyczyniają się do rozwoju wielu chorób i przyśpieszają proces starzenia się. Może też zmniejszać stany zapalne. Jest stosowana w przypadku problemów skórnych, takich jak trądzik czy egzema, bo działa antyseptycznie i pomaga w gojeniu się ran. Wykazuje działanie przeciwpasożytnicze [5]

1.3 Skład

W farmakologii głównie wykorzystywane są suszone liście i owoce (strąki) senesu, ze względu na ich cenne składniki aktywne. Te części rośliny są bogate w związki chemiczne, takie jak glikozydy diantronowe – sennozyd A i B, które są odpowiedzialne za działanie przeczyszczające. Zawartość sennozydów w liściach wynosi 1,5-3,0%.

Antrazwiązki liści to: diantrony (75-80%) i antrony (20-25%), niewielkie ilości diglikozydów diantronowych, glikozydy monoantrachinonowe oraz aglikony. 95% sennozydów Senna alexandrina stanowią sennozyd A, A1 i B. Pozostałe 5% to sennozydy C, D, E, F. Poziomy sennozydów w roślinach senny były podobne do tych rosnących w innych krajach [53].

Z senny zostały wyodrębnione flawonoidy, takie jak kemferol i izoramnetyna, a także garbniki, związki goryczowe, żywice, olejki eteryczne, woski, śluzy (kwas galakturonowy, arabinoza, galaktoza, ramnoza. Roślina zawiera również beta-sitosterol (0,33%) [6,7,8,9, 10]. Warunki środowiskowe, takie jak temperatura, opady i gleba, mają duży wpływ na zawartość biologicznie aktywnych związków w roślinach [34,4,5].

2. Jak działa senes?

2.1. Działanie na układ immunologiczny

2.1.1 Działanie antybakteryjne i przeciwgrzybicze

Ekstrakty z senesu wykazują znaczną aktywność przeciwbakteryjną. Ekstrakt etanolowy z Senna alata najlepiej zwalczał Aspergillus niger. Był też skuteczny wobec Escherichia coli, Candida albicans, Staphylococcus aureus i Aspergillus flavus. Ekstrakt wodny najlepiej hamował wzrost A. niger i A. flavus, wykazując również dobrą skuteczność wobec S. aureus i C. albicans [41]. Wyciągi metanolowe z senesu wykazały aktywność przeciwbakteryjną przeciwko Pseudomonas aeruginosa [11].

Makinde i wsp. zbadali ekstrakt z liści Senna alata pod kątem jego działania przeciwdrobnoustrojowego. Wyniki pokazały, że ekstrakt skutecznie hamował wzrost Microsporum canis, Blastomyces dermatitidis, Trichophyton mentagrophytes. Z kolei fenole, terpenoidy oraz alkaloidy wyizolowane z liści S. alata hamowały rozwój Corynebacterium parvum, Nocardia asteroides i Clostridium septicum. Sam ekstrakt wodny nie wykazywał działania wobec tych bakterii. Natomiast przeciwko Dermatophilus congolensis skuteczne były zarówno fenole, terpenoidy, jak i ekstrakt wodny [42].

2.1.2 Działanie antywirusowe

Naukowcy potwierdzili, że senes ma właściwości przeciwwirusowe. W badaniach in vitro i in vivo wykazano, że jego ekstrakty skutecznie zwalczają wirus Coxsackie B3, który wywołuje infekcje układu pokarmowego i serca. Najlepiej sprawdził się ekstrakt wodny [43]. Badano także, czy senes może hamować rozwój wirusa HIV-1. Wyniki pokazały, że ekstrakt wodny i etanolowy osłabiały wirusa, przy czym ekstrakt wodny działał nieco skuteczniej [11].

Aktywność przeciwwirusowa senesu jest zazwyczaj stosunkowo niska, jednak zwiększenie wydajności ekstrakcji oraz izolacji związków bioaktywnych może ją podnieść. Jain i wsp. badali przeciwwirusową aktywność ekstraktów etanolowych z S. occidentalis. Wyniki wykazały, że aktywność przeciw Herpes simplex była nieznaczna, ze współczynnikiem redukcji miana wynoszącym 10 μg/ml [12].

2.1.3 Działanie przeciwmalaryczne i przeciwpasożytnicze

Senes wykazuje obiecujące działanie przeciwmalaryczne i przeciwpasożytnicze, co potwierdzają badania naukowe. Odkryto, że jego źródłem może być wysoka zawartość chinonów, alkaloidów i terpenów. Chinony skutecznie zwalczały pasożyta Plasmodium falciparum, który wywołuje malarię. Podobnie wyciągi z liści rozpuszczone w wodzie lub glikolu, już w niewielkich ilościach hamowały rozwój pasożyta. Są skuteczne nawet w małych stężeniach. Testy przeprowadzone na szczurach potwierdziły, że wodny ekstrakt z liści senesu może hamować rozwój Plasmodium falciparum [37].

Ponadto senes wykazuje działanie przeciwrobacze, co jest wykorzystywane w medycynie tradycyjnej do zwalczania inwazji pasożytów jelitowych, takich jak Ascardia galli i Pheretima posthuma. Ekstrakty alkoholowe z liści tej rośliny skutecznie paraliżują pasożyty, przewyższając skutecznością lek przeciwrobaczy – cytrynian piperazyny [37].

2.1.4 Działanie antyoksydacyjne

Antyoksydanty pełnią ważną rolę w procesie ochrony komórek przed działaniem wolnych rodników, których nadmiar wywołuje stres oksydacyjny w komórkach. Badania potwierdziły, że senes wykazuje silne właściwości antyoksydacyjne, które wynikają z obecności związków fenolowych i flawonoidowych, (takich jak np. katechiny, proantocyjanidyny, rutyna, kwercymerytryna). Polifenole neutralizują wolne rodniki, eliminują reaktywne formy tlenu oraz rozkładają nadtlenki, co przyczynia się do ich właściwości ochronnych. W jednym z badań Silva i wsp. wykazali, że ekstrakt pozyskany z korzenia zawiera znaczne ilości antyoksydantów, głównie antrachinonów i flawonoidów [13].

2.2. Działanie na układ pokarmowy

2.2.1. Działanie przeczyszczające

Właściwości przeczyszczające senny opierają się przede wszystkim na dwóch glikozydach: sennozydzie A i sennozydzie B, a w roślinie wykryto również sennozydzy C i D. Zwiększają wydzielanie płynów i elektrolitów w jelicie, jednocześnie blokując wchłanianie wody, więc stolec jest bardziej wodnisty niż w normalnych warunkach. Wpływają na motorykę jelita grubego, sprawiając, że treść pokarmowa przesuwa się sprawniej i jest szybciej wydalana [14,15,16].

Sennozydy nie są wchłaniane w jelicie cienkim, nie są też rozkładane przez enzymy trawienne. Są za to przekształcane w jelicie grubym dzięki działaniu bakterii. Sennozydy diantronowe są rozkładane do związków monoantronowych i wolnych aglikonów. Te przekształcenia prowadzą do powstania aktywnego związku: reino-9-antronu, który pobudza pracę jelit, przyspieszając wypróżnianie [51].

Dzięki swoim właściwościom przeczyszczającym, roślina ta jest używana do oczyszczania jelit przed badaniami diagnostycznymi, takimi jak kolonoskopia. Jest przyjmowana doustnie w postaci herbatki ziołowej, tabletek lub kapsułkowanego proszku [17, 18].

2.2.2. Działanie hepatoprotekcyjne

Kiedy organizm jest narażony na działanie substancji toksycznych, takich jak czterochlorek węgla (CCl4), dochodzi do produkcji reaktywnych form tlenu. Te cząsteczki mogą uszkadzać komórki, wywołując stres oksydacyjny. Jednym z głównych skutków stresu oksydacyjnego jest peroksydacja lipidów, czyli utlenianie tłuszczów wchodzących w skład błon komórkowych. Proces ten prowadzi do uszkodzenia struktur komórkowych, zwłaszcza w komórkach wątrobowych, co może skutkować ich degradacją, a nawet śmiercią [48].

Występujące w senesie polifenole i flawonoidy odgrywają kluczową rolę w ochronie wątroby. Działają one na dwa główne sposoby: zapobiegają utlenianiu tłuszczów, co chroni błony komórkowe przed zniszczeniem, oraz zwiększają aktywność enzymów, które neutralizują reaktywne formy tlenu. Dzięki swoim właściwościom przeciwutleniającym, przeciwzapalnym i ochronnym, senes może wspierać zdrowie wątroby, szczególnie w sytuacjach narażenia na toksyny, takie jak CCl4. Jego działanie polega na redukcji stresu oksydacyjnego, ochronie błon komórkowych oraz wspieraniu procesów naprawczych. [19].

2.3. Działanie na skórę

Senes pomaga kontrolować objawy problemów skórnych, takich jak szorstkość, pęcherze, obrzęk, swędzenie. Stosowanie pasty z liści senny na skórę łagodzi ból i zapobiega krwawieniu. Pasta z liści senny jest skuteczna w leczeniu infekcji skóry takich jak trądzik oraz chorób zapalnych takich jak egzema [52].

Ekstrakt z senesu wykazał silne działanie hamujące wzrost wobec Propionibacterium acnes i Staphylococcus epidermidis, czyli bakterii związanych z powstawaniem stanów zapalnym w trądziku [49].

Ekstrakt z senesu działa antyoksydacyjnie, co może hamować procesy prowadzące do nadmiernej produkcji melaniny w skórze, a dzięki temu może być skutecznym składnikiem kosmetyków rozjaśniających skórę. Aby sprawdzić, czy rzeczywiście nadaje się do pielęgnacji skóry, stworzono prototypowe serum do twarzy, które zawierało ekstrakt z senesu. Testy wykazały, że produkt nie podrażnia skóry, a jego pH wynosi 6,19, co czyni go bezpiecznym do stosowania [39].

Różne części S. alata są stosowane do leczenia chorób skóry, takich jak egzema, świąd, swędzenie, owrzodzenia, świerzb, a zwłaszcza grzybica [20,21]. Dzięki wysokiej zawartości polisacharydów senes służy jako środek kondycjonujący skórę. Potrafi zatrzymywać wodę na powierzchni skóry i włosów, tworząc film ochronny, który pomaga w ochronie i poprawie stanu suchej tkanki [33].

W społeczności plemienia T’boli na Filipinach wywar z liści senesu był od dawna stosowany jako naturalny środek na Tinea imbricata, rzadką postać grzybicy skóry wywołaną przez Trichophyton concentricum. Badanie przeprowadzone z udziałem członków tego plemienia wykazało, że stosowanie wywaru z liści Senna alata przez 4 tygodnie przyniosło znaczącą poprawę u pacjentów. U 95% badanych odnotowano zmniejszenie świądu. Ponadto u 40% osób wyniki testów mikroskopowych po leczeniu były ujemne, co sugeruje eliminację grzyba. Nie zaobserwowano również żadnych działań niepożądanych, co potwierdza dobry profil bezpieczeństwa tego naturalnego leku. Działanie Senna alata obejmuje nie tylko właściwości przeciwgrzybicze, ale także przeciwświądowe, co znacząco poprawia komfort pacjentów [36].

2.4. Działanie przeciwcukrzycowe

Senes może pomóc w obniżaniu poziomu cukru we krwi. Jego składniki aktywne wspierają trzustkę w produkcji insuliny, poprawiają jej działanie i wpływają na metabolizm cukrów, dzięki czemu organizm lepiej sobie z nimi radzi. Flawonoidy, saponiny, alkaloidy, garbniki, terpeny i glikozydy pomagają utrzymać stabilny poziom cukru we krwi [22].

Działanie senesu potwierdzono w badaniu na szczurach z cukrzycą typu 2. Po 28 dniach podawania im ekstraktu z senesu naukowcy zauważyli, że poziom glukozy na czczo spadł. Organizmy szczurów lepiej radziły sobie z przetwarzaniem cukru, a ich trzustki zaczęły produkować więcej insuliny. Dodatkowo zwiększył się poziom glikogenu w wątrobie, co oznacza, że organizm skuteczniej magazynował energię [45].

2.5. Działanie przeciw otyłości

Badanie przeprowadzone przez Nayan i wsp. dotyczyło wpływu przyjmowania senesu na szczury karmione dietą wysokotłuszczową, która prowadzi do otyłości, dyslipidemii i niealkoholowego stłuszczenia wątroby. Suplementacja senesem poprawia metabolizm glukozy i lipidów poprzez zmniejszenie poziomu trójglicerydów oraz cholesterolu u szczurów karmionych dietą wysokotłuszczową [35].

Senes posiada właściwości przeciwdziałające otyłości wynikające z zawartości flawonoidów oraz glikozydów, w tym sennozydu A i B. Te pierwsze ograniczają wchłanianie tłuszczów poprzez hamowanie aktywności lipazy trzustkowej, podczas gdy sennozydy spowalniają trawienie skrobi oraz wchłanianie cukrów, co przeciwdziała gwałtownym wzrostom poziomu glukozy we krwi. Stabilniejszy poziom cukru oznacza mniejsze wyrzuty insuliny, które sprzyjają gromadzeniu tłuszczu [46].