Czarci pazur | Harpagophytum procumbens

1. Co to jest?

1.1. Historia i pochodzenie

Czarci pazur jest gatunkiem wieloletniej byliny zaliczanej do rodziny połapkowatych, sezamowatych (łac. Pedaliaceae). Jego owoce mają liczne długie, spiczaste wypustki przypominające haki i kolce na górnej powierzchni, co przyniosło roślinie powszechną nazwę diabelski (czarci) pazur (szpon). Czarci pazur jest rośliną, która od wieków była powszechnie wykorzystywana przez rdzenne społeczności Afryki Południowej w medycynie plemiennej do leczenia różnych dolegliwości w układzie szkieletowo-mięśniowym, zwłaszcza chorób zwyrodnieniowych stawów, stanów zapalnych, ale także niestrawności czy problemów menstruacyjnych [1,2].

Wartość lecznicza tej rośliny została odkryta dla zachodniej medycyny w 1907 r. przez G.H. Mehnerta [3]. Od lat 50. XX wieku prowadzono w Europie liczne badań kliniczne i farmakologiczne nad wykorzystaniem tej rośliny w medycynie, a także weterynarii. Pod koniec XX wieku wyroby z diabelskiego pazura zyskały popularność w leczeniu różnych schorzeń i dolegliwości. [4,5].

Czarci pazur rośnie głównie w Angoli, Botswanie, Namibii, RPA, Zambii, Zimbabwe oraz Mozambiku [2, 6]. Czarci pazur przystosował się do wzrostu na terenach pozbawionych konkurencyjnej roślinności, a oprócz pustynnych regionów rośnie również na nieużytkach rolnych, a także przy drogach [7]. Do lat 70.XX wieku roślina ta przez rolników traktowana była jednak jako chwast. Ze względu na haczyki owoców, które przyczepiają się do skóry i sierści pasących się zwierząt powodując urazy i skaleczenia była przez hodowców bydła zwalczana [8].

Sytuacja ta zmieniła się wraz z poznaniem leczniczych właściwości czarciego pazura i dynamicznym eksportem surowca do Europy, który rozpoczął się od połowy XX wieku. Roślina ta zyskała popularność dzięki swoim właściwościom przeciwzapalnym, przeciwbólowym i wspomagającym leczenie chorób reumatycznych. Intensywne zbiory prowadzone na potrzeby przemysłu farmaceutycznego oraz wzrastające zainteresowanie naturalnymi metodami leczenia spowodowały znaczne zmniejszenie jej naturalnych zasobów. Obecnie czarci pazur jest objęty ochroną w wielu regionach, aby zapobiec dalszemu zubożeniu populacji tej cennej rośliny. Główne kraje eksportujące czarci pazur to Namibia i Botswana. Z kolei największymi importerami są: USA, Korea Południowa, Japonia, Szwajcaria oraz państwa Unii Europejskiej, zwłaszcza Niemcy i Francja. Hakorośl rozesłana jest eksportowana głównie w postaci surowej, jako suszone plastry, a następnie mielona lub pakowana do sprzedaży jako herbata lub suplement diety [9-11].

W ujęciu etymologicznym botaniczna nazwa Harpagophytum procumbens wywodzona jest z greckiego słowa harpago (oznaczającego hak) oraz łacińskiego procumbo (oznaczającego pokładam się, nachylam). W Polsce stosuje się dwie nazwy: naukową – hakorośl rozesłana (Harpagophytum procumbens) oraz zwyczajową – diabelski pazur/szpon (ang. devil’s claw). [13-14].

1.2. Klasyfikacja

Z korzeni hakorośli (harpagophyti radix) przygotowuje się proszek (harpagophyti radicis pulvis) oraz ekstrakty suche i płynne (harpagophyti extractum), z których sporządza się tabletki, kapsułki, nalewki, herbatki, skoncentrowane ekstrakty i maści. W Europie wyciągi z korzenia czarciego pazura wykorzystywane są, ze względu na właściwości przeciwbólowe i przeciwzapalne, w łagodzeniu objawów chorób reumatycznych. Ponadto mogą być stosowane w leczeniu chorób układu pokarmowego, ze względu na stymulowanie wydzielania soków trawiennych i żółci. Spożywanie wyciągów z hakorośli rozesłanej może również obniżać poziom cholesterolu we krwi oraz przyczyniać się do usuwania wolnych rodników. Oprócz tego wykazano także ich działanie hepatoochronne, poprawiające pracę nerek, obniżające ciśnienie krwi, a miejscowo łagodzące i regenerujące skórę [13,15].

1.3. Skład

Głównymi farmakologicznie czynnymi związkami występującymi w tej roślinie, które wykazują różnorodne właściwości leczniczo-terapeutyczne są [10,16-19]:

• glikozydy irydoidowe (harpagozyd, harpagid, prokumbid)
• glikozydy fenyloetanoidowe (werbaskozyd, izowerbaskozyd)
• kwasy fenolowe (kwas chlorogenowy, kwas cynamonowy, kwas kawowy)
• flawonoidy (kemferol, kwercetyna, luteolina)
• trójterpeny (kwas oleanolowy, kwas ursolowy, kwas acetylooleanolowy)
• fitosterole (stigmasterol, β-sitosterol)

2. Jak działa czarci pazur?

2.1. Działanie antyoksydacyjne

Antyoksydacyjne działanie czarciego pazura wynika z obecności licznych bioaktywnych związków, takich jak flawonoidy, kwasy fenolowe oraz irydoidy, które wykazują zdolność neutralizacji wolnych rodników i redukcji stresu oksydacyjnego. Mechanizm ten opiera się na kilku kluczowych procesach biochemicznych, które wpływają na ochronę komórek i tkanek organizmu. Flawonoidy i kwasy fenolowe zawarte w czarcim pazurze działają jako donory elektronów, które mogą neutralizować reaktywne formy tlenu (ROS) i reaktywne formy azotu (RNS). Proces ten zmniejsza poziom uszkodzeń oksydacyjnych w strukturach komórkowych, takich jak błony lipidowe, białka i DNA, co ogranicza ryzyko mutacji oraz śmierci komórkowej indukowanej stresem oksydacyjnym [20-22].

Substancje bioaktywne czarciego pazura mogą również pobudzać ekspresję enzymów antyoksydacyjnych, takich jak dysmutaza ponadtlenkowa (SOD), katalaza (CAT) oraz peroksydaza glutationowa (GPx). Ich zwiększona aktywność sprzyja eliminacji nadtlenków i nadtlenoazotynów, co wzmacnia ochronę komórkową przed stresem oksydacyjnym. Związki fenolowe i irydoidy zawarte w czarcim pazurze chronią fosfolipidy błon komórkowych przed procesem peroksydacji lipidów, co zapobiega destabilizacji struktur komórkowych i uszkodzeniom mitochondrialnym. Ochronne działanie wobec białek strukturalnych i enzymów redukuje również zaburzenia w funkcjonowaniu szlaków metabolicznych, co może mieć znaczenie w profilaktyce chorób neurodegeneracyjnych i układu sercowo-naczyniowego [23-24].

2.2. Działanie przeciwzapalne

Produkty z Harpagophytum procumbens mają aktywność przeciwzapalną i podobnie jak niesteroidowe leki przeciwzapalne, hamują działanie enzymów biorących udział w kaskadzie kwasu arachidonowego, prowadzącej do syntezy tych związków. Czarci pazur działa poprzez różne mechanizmy, które prowadzą do zmniejszenia stanu zapalnego. Harpagozyd hamuje aktywność cyklooksygenazy (COX-2) oraz lipooksygenazy (LOX), enzymów kluczowych dla produkcji mediatorów stanu zapalnego, takich jak prostaglandyny i leukotrieny. Skuteczność przeciwzapalna wyciągu z korzenia hakorośli jest porównywalna ze skutecznością inhibitorów COX-2 z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Czarci pazur obniża poziom prozapalnych cytokin, takich jak interleukina-6 (IL-6), interleukina-1β (IL-1β) oraz czynnik martwicy nowotworów α (TNF-α), które odgrywają istotną rolę w inicjacji i utrzymaniu reakcji zapalnej. Dzięki obecności antyoksydantów, takich jak flawonoidy, Harpagophytum procumbens zmniejsza uszkodzenia oksydacyjne tkanek, co wspiera proces regeneracji i redukuje przewlekłe stany zapalne [16, 25-28].

2.3. Działanie przeciwbólowe

Czarci pazur wykazuje działanie przeciwbólowe poprzez modulację wielu mechanizmów biochemicznych w organizmie, co sprawia, że jest skutecznym środkiem łagodzącym ból w różnych schorzeniach. Główny składnik aktywny czarciego pazura – harpagozyd – oddziałuje na receptory opioidowe i zmniejsza intensywność odczuwania bólu, podobnie jak opioidowe leki przeciwbólowe. Efektem tego działania jest zmniejszenie reakcji organizmu na bodźce bólowe oraz zwiększenie progu bólu, co prowadzi do odczuwalnej ulgi [1].

Kolejnym mechanizmem, przez który czarci pazur łagodzi ból, jest wpływ na receptory bólowe, takie jak TRPV1 (receptory waniloidowe), które są aktywowane przez bodźce termiczne, chemiczne oraz zapalne. Związki zawarte w tej roślinie mają zdolność obniżania aktywności tych receptorów, co zmniejsza wrażliwość na ból i prowadzi do ogólnej redukcji dolegliwości bólowych. To działanie uspokajające na układ nerwowy sprawia, że czarci pazur jest skuteczny w redukcji zarówno bólu ostrego, jak i przewlekłego [29-30].

2.4. Wpływ na układ mięśniowo-szkieletowy

Czarci pazur wspomaga redukcję stanów zapalnych stawów oraz bólu związanego z artretyzmem, osteoporozą oraz reumatyzmem. Wyciągi z tej rośliny wykazują działanie zapobiegające degradacji macierzy chrząstki. Hamują bowiem syntezę i wydzielanie metaloproteaz (MMPs), w tym głównie elastazy, przez chondrocyty. Mechanizm hamowania syntezy metaloproteaz jest związany z blokowaniem wydzielania cytokin prozapalnych, w tym interleukiny 1 (IL-1) i czynnika martwicy nowotworów α (tumour necrosis factor α – TNF-α) przez chondrocyty pobudzone reakcją ostrej fazy [31].

Wyniki badań klinicznych wskazują na skuteczność leków zawierających wyciąg z korzenia hakorośli rozesłanej w ograniczaniu bólu okolicy krzyżowo-lędźwiowej kręgosłupa, stawów kolanowych i biodrowych u osób zmagających się z chorobą zwyrodnieniową. Badania kliniczne potwierdzają, że czarci pazur wykazuje pozytywny wpływ na poprawę ruchomości stawów poprzez redukcję stanów zapalnych, zmniejszenie bólu oraz zwiększenie elastyczności tkanek. Jest to szczególnie istotne w przypadku schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego, takich jak zapalenie stawów czy osteoartroza. Suplementy diety i preparaty roślinne zawierające ekstrakty z czarciego pazura pomagają zmniejszyć stres oksydacyjny, który jest istotnym czynnikiem przyczyniającym się do postępu choroby zwyrodnieniowej stawów 19].