Lukrecja gładka | Glycyrrhiza glabra L.

1. Co to jest Lukrecja gładka?

1.1 Historia i biologia rośliny

Pierwsze wzmianki o lukrecji pochodzą ze starożytności. Znaleziono je w grobowcu faraona Tutenchamona, na sumeryjskich tabliczkach z Nippon, w starożytnych Chinach czy w zapisach antycznych Rzymian i Greków – pierwsze zapiski o stosowaniu lukrecji pochodzą, w zależności od kontynentu, do 3000 do 2500 r. p.n.e.. Mimo, że w dawnych przekazach trudno wskazać, o który gatunek lukrecji chodzi, obecnie w medycynie wykorzystywana jest głównie lukrecja gładka (łac. Glycyrrhiza glabra). Nazwa łacińska Glycyrrhiza oznacza w tłumaczeniu – słodki (glykys) korzeń (rhiza), zaś glabra odnosi się do bezkolcowych strąków, pozwalających na odróżnienie jej od lukrecji najeżonej (G. echinata). Naturalnym miejscem występowania lukrecji gładkiej są: wschodnia, południowa i centralna Europa, południowe rejony Azji i północne tereny Afryki. Obecnie jednak jest uprawiana na całym świecie z wyjątkiem terenów o wyjątkowo niskiej temperaturze [1].

Lukrecja gładka należy do rodziny motylkowatych (bobowatych). Jest byliną, chociaż w niektórych rejonach o cieplejszym klimacie może przybierać postać niewielkiego krzewu. Dorasta do 1.5 m wysokości (w wyjątkowych warunkach może osiągnąć 2 m). Z pojedynczych, szybko drewniejących łodyg wyrastają nieparzystopierzaste, lancetowate liście pokryte licznymi włoskami gruczołowymi. Roślina kwitnie od czerwca do lipca. Kwiatostan wyrasta z kąta ogonka liściowego. Kwiaty są barwy jasnoróżowej lub jasnofioletowej, charakterystyczne dla rodziny bobowatych. Owocem jest strąk z 3-6 nasionami. Lukrecja posiada bardzo rozległy system korzeniowy. Złożony jest z głównego korzenia palowego oraz długich rozłogów sięgających nawet 5 m. Kora korzeni i rozłogów jest barwy brunatnoszarej, a środek wyraźnie żółty oraz ma charakterystyczny słodko-korzenny smak. W przeciwieństwie do rozłóg, korzeń nie ma wyraźnie zaznaczonego rdzenia. Obie części są bardzo włókniste, charakterystyczne dla wszystkich gatunków lukrecji [2].

Najważniejszym surowcem mającym zastosowanie w przemyśle spożywczym, kosmetycznym, dietetyce i medycynie jest system korzeniowy, głównie rozłogi. Z uwagi na zawartość glicyryzyny, substancji ok. 50x słodszej od cukru spożywczego (sacharozy), jest używana jako słodzik w produkcji słodyczy i piwa. Wykorzystywana także w dietetyce jako środek przyśpieszający przemianę materii – zwiększający wydzielanie soku żołądkowego oraz pobudzający perystaltykę jelit. Polecana jest także dla osób z wrzodami żołądka i dwunastnicy, zwłaszcza z towarzyszącymi zakażeniami Helicobacter pylori [3].

1.2. Klasyfikacja

Lukrecja ma działanie neuroprotekcyjne, które spowalnia zmiany neurodegeneracyjne związane z neurotoksynami oraz wiekiem. Zwiększa dostępność neuroprzekaźników w synapsach. Reguluje odpowiedź immunologiczną organizmu na patogeny zewnątrzkomórkowe i wewnątrzkomórkowe oraz hamuje namnażanie bakterii i wirusów. Działa regulująco na układ hormonalny. Wspomaga leczenie chorób układu oddechowego, działa wykrztuśnie i sekretolitycznie. Wykazuje działanie antyoksydacyjne.

1.3. Skład

Dotychczas z lukrecji gładkiej wyizolowano ponad 400 związków, których znaczna część ma znaczenie medyczne. Wśród nich są m.in. saponiny (w tym wymieniona wcześniej glicyryzyna), kumaryny, flawonoidy, sterole, polisacharydy oraz olejki eteryczne. System korzeniowy zawiera od 4 do 20% saponin triterpenowych. Glicyryzyna stanowi jeden z najistotniejszych związków w tej grupie. W zależności od siedliska jest jej od 2% do 15% w masie systemu korzeniowego. Jest to mieszanina soli potasowych i wapniowych kwasu 18β-glicyryzynowego. Oprócz glicyryzyny, warte wymienienia są inne związki, głównie flawonoidy: kwas likwirycjowy, kwas glabrykowy, glicyretol, glabroid i izoglabroid, likwirytyna, tymol i karwakrol [4].

2. Jak działa lukrecja gładka?

2.1. Układ nerwowy

2.1.1. Działanie neuroprotekcyjne

Liczne badania wskazują na neuroprotekcyjne działanie niektórych związków lukrecji, które może być wykorzystane w leczeniu chorób neurodegeneracyjnych oraz we wczesnej fazie zawału mózgu. W badaniach potwierdzono działanie cytoprotekcyjne lukrecji na neurony, zwłaszcza w uszkodzeniach związanych z czynnikami środowiskowymi takimi jak ekspozycja na neurotoksyny (np. niektóre środki ochrony roślin, narkotyki), jak również dym papierosowy. Jeden z flawonoidów, glabrydyna, wykazuje silne działanie antyoksydacyjne oraz zapobiegające apoptozie (planowanej śmierci komórki). Jej działanie antyutleniające związane jest z pobudzaniem wydzielania enzymu dysmutazy ponadtlenkowej oraz zredukowanego glutationu. Oba związki biorą udział w wiązaniu wolnych rodników wytworzonych podczas stresu oksydacyjnego, zapobiegając uszkodzeniom komórki. Ponadto glabrydyna reguluje mechanizm apoptozy poprzez oddziaływanie na białko Bax oraz BCL-2 oraz kaspazę 3 [5]. Inny związek, kwas glicyryzynowy, również działa antyoksydacyjnie i przeciwdziała apoptozie, jednak jego reakcja związana jest z oddziaływaniem na NFR1 (jądrowy czynnik oddechowy 1) oraz obniżaniem poziomu MDA (dialdehydu malonowego) [6]. Ponadto zawarta w lukrecji izolikwirytyna i likwirytyna mają zdolności do opóźniania zjawiska apoptozy poprzez działanie na wielu etapach kaskady apoptozy. Regulują białko p53 oraz p21, a także kaspazę 3, prokaspazę 8 i 9. Zwiększają także reaktywność dysmutazy ponadtlenkowej i zredukowanego glutationu [7,8]. Właściwości antyoksydacyjne oraz antyapoptotyczne są istotne dla opóźnienia procesu neurodegeneracji związanego z wiekiem, jak również w przypadku uszkodzeń spowodowanych niedokrwieniem.

Z kolei formononetyna i glicyryzyna działają przeciwzapalnie w obrębie komórek mikrogleju. Zapobiegają wtórnym uszkodzeniom neuronów podczas procesów naprawczych, wywołanych przez aktywację mikrogleju – hamują produkcję TNF α, IL-6 oraz IL-1β, a także zmniejszają ekspresję genu HMGB1 (odpowiadającego za produkcję grupy białek o wysokiej ruchliwości 1 – mediatorów stanu zapalnego). Zbyt silna aktywacja mikrogleju skutkuje nadmiernym przycinaniem synaptycznym (usuwaniem niektórych połączeń neuronalnych), co może prowadzić do utraty istoty szarej kory mózgowej czy hipokampu [9]. Z tego powodu lukrecja może wspomagać leczenie choroby Alzheimera (hamuje reakcję prozapalną mikrogleju na płytki amyloidu) [10], chronicznego bólu głowy związanego z zapaleniem lub schizofrenii [9].

2.1.2 Inhibicja wychwytu zwrotnego neuroprzekaźników

Zawarta w lukrecji isolikwirytyna jest inhibitorem monoaminooksydazy (MAO). Inhibitory MAO hamują rozkład neuroprzekaźników, w tym dopaminy czy serotoniny. Wydłużenie dostępności tych neuroprzekaźników powoduje, że lukrecja ma działanie antydepresyjne i może być stosowana w przypadku leczenia depresji. Dodatkowo zmniejszenie rozkładu dopaminy prowadzi do złagodzenia objawów choroby Parkinsona oraz do poprawy skuteczności leczenia L-DOPA. Inhibicja MAO wiąże się również z poprawą koncentracji oraz szybkości uczenia się [10].

Ponadto niektóre związki zawarte w lukrecji wykazują aktywność hamującą rozkład acetylocholiny. Inhibitory cholinoesterazy zwiększają dostępność acetylocholiny w ośrodkowym układzie nerwowym, a tym samym biorą udział w poprawie funkcji poznawczych i behawioralnych oraz przyczyniają się do opóźnienia wystąpienia zmian neuropsychiatrycznych (np. w chorobie Alzheimera) [11] .

2.2 Układ oddechowy

Lukrecja od starożytności stanowiła złoty środek w leczeniu: uporczywego, suchego kaszlu, zapaleniach gardła, oskrzeli, krtani czy nieżycie nosa. Zawarte w niej flawony (zwłaszcza likwirytyna i jej pochodne) odpowiadają za stymulowanie wytwarzania śluzu, dzięki czemu działają oczyszczająco i nawilżająco na drogi oddechowe, łagodząc kaszel i ból gardła spowodowany podrażnieniem. Stosowana jako środek przeciwkaszlowy w przypadku „kaszlu palacza” oraz zakażeniach górnych dróg oddechowych. Dodatkowo, dzięki działaniu rozkurczającemu glicyryzyny, znalazła zastosowanie w leczeniu łagodnej astmy zależnej od steroidów. Wykazuje także niewielkie działanie wykrztuśne, ułatwiając usuwanie zanieczyszczeń z dróg oddechowych [12].

2.3 Układ immunologiczny

Związki zawarte w lukrecji mają silne działanie immunomodulujące. Flawonoidy i saponiny zmniejszają produkcję mediatorów zapalenia – interleukin i interferonu oraz są inhibitorem COX-2. W związku z tym lukrecja ma działanie przeciwzapalne, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe i przeciwobrzękowe. Podobnie jak hydrokortyzon, oddziałuje również na fosfolipazę A2 – hamuje działanie fosfolipazy A2, nie dopuszczając do uwalniania kwasu arachidonowego, co spowalnia syntezę leukotrienów i prostaglandyn (mediatorów stanu zapalnego) [13]. Jednocześnie glicyryzyna oddziałuje na komórki dendrytyczne (komórki m.in. odpowiedzialne za prezentację antygenów), wspomagając ich dojrzewanie i funkcje. Nie jest znany dokładny mechanizm tego zjawiska, jednakże w przypadkach obecności obcych antygenów, glicyryzyna zwiększa proliferację limfocytów Tc oraz wytwarzanie IL -2 i IL-12. Oznacza to, że lukrecja bierze udział w regulacji odpowiedzi immunologicznej przeciwko patogenom wewnątrzkomórkowym oraz komórkom nowotworowym, działając prozapalnie [14] oraz działając przeciwzapalnie na reakcję wywołaną patogenami zewnątrzkomórkowymi.

Działanie przeciwzapalne lukrecji jest szeroko wykorzystywane w medycynie i kosmetologii. Dzięki działaniu przeciwzapalnemu i antyoksydacyjnemu wyciągi z lukrecji stosowane są w leczeniu trudno gojących się ran (np. w stopie cukrzycowej), trądziku, stanach zapalnych układu pokarmowego (głównie w przypadku choroby wrzodowej), układu oddechowego, układu krążenia (wczesnej miażdżycy), układu nerwowego (chorób neurodegeneracyjnych) czy układu kostnego (głównie przy reumatoidalnym zapaleniu stawów i osteoporozie). Z kolei działanie prozapalne lukrecji może wspomagać terapię pacjentów onkologicznych [15]. Wykazano w licznych badaniach, że lukrecja z powodzeniem może być stosowana wspomagająco w terapii niektórych nowotworów jelita grubego [16], piersi [17], płuc czy prostaty [18].

2.3 Układ endokrynny

Związki zawarte w lukrecji wykazują aktywność mineralokortykoidową i glukokortykoidową. Lukrecja jest również bogata w tzw. fitoestrogeny (związki przypominające budową estrogen, jednak z powodu różnic w budowie mogą wykazywać działanie słabsze lub nawet antagonistyczne). Likwirytygenina i izolikwirytygenina mają najsilniejsze działanie estrogenne – łączą się z receptorami jak estradiol. Oprócz nich glicykumaryna, wezytol czy kalikozyna są również agonistami receptorów estrogenowych, jednak ich powinowactwo i siła wiązania z receptorem są znacznie słabsze. Lukrecja jest polecana jako suplement diety osobom wkraczającym w menopauzę oraz w przypadkach niektórych zaburzeń miesiączkowania, np. zespole policystycznych jajników (PCOS) [19].

Związki z lukrecji są silnymi inhibitorami enzymu rozkładającego aldosteron i kortyzol–5-α– i 5-β-reduktazy [20] oraz enzymu katalizującego przemianę kortyzolu – dehydrogenazy 11-β-hydroksysteroidowej. Zahamowanie aktywności tych enzymów prowadzi do wzrostu stężenia tych hormonów i ostatecznie do stanu czynnościowej przewagi mineralokortykosteroidów (pseudoaldosteronizmu). Warto tu podkreślić, że zbyt duże stężenie zarówno estradiolu, jak również aldosteronu i kortyzolu prowadzi do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, głównie zatrzymania sodu i spadku potasu we krwi. Lukrecja ma silne działania antydiuretyczne, czego skutkiem jest wzrost ciśnienia krwi. Z tego też powodu lukrecja bezwzględnie nie może być stosowana u osób z nadciśnieniem tętniczym [21].

Lukrecja wpływa także na gospodarkę węglowodanową. Liczne badania wskazują na działanie przeciwhiperglikemiczne. Kwas 18-β-glicyretynowy działa jak popularny na cukrzycę typu II lek – glibenklamid, który pobudza wydzielanie insuliny oraz zwiększa wrażliwość tkanek na jej działanie. Wraz z innymi związkami zawartymi w roślinie, które działają antyoksydacyjnie i przeciwzapalnie, lukrecja może być stosowana w leczeniu cukrzycy typu II oraz insulinooporności [22, 23].

2.4 Działanie przeciwwirusowe

Kwas glicyryzynowy i glicyryzyna, oraz w mniejszym stopniu inne flawonoidy i saponiny zawarte w lukrecji, wykazują działanie przeciwwirusowe. Utrudniają wirusom wnikanie do komórki i hamują ich namnażanie. Pobudzają też właściwą reakcję immunologiczną organizmu. Lukrecja została poddana badaniom w kontekście wirusa SARS–COV 2 wywołującego COViD–19 i została uznana za skuteczny środek działający we wczesnej fazie zakażenia, a także pomocniczo w późniejszej fazie choroby. Poza koronawirusami odpowiadającymi za ciężkie zespoły oddechowe (SARS), związki zawarte w roślinie hamują namnażanie innych wirusów DNA – wirusa opryszczki pospolitej typu 1 i typu 8 (wirusa opryszczki związanego z mięsakiem Kaposi’ego), ospy wietrznej, Epsteina-Barr, cytomegalii – oraz wirusów RNA, np. wirusa grypy (IAV, H1N1, H5N1), zapalenia wątroby typu C, rotawirusów, HIV [24].

2.5 Działanie przeciwbakteryjne

Wyciągi z lukrecji gładkiej wykazują też silne działanie przeciwbakteryjne poprzez hamowanie namnażania się bakterii (działanie bakteriostatyczne). Najpopularniejszym zastosowaniem wyciągów wodnych z lukrecji jest leczenie chorób układu pokarmowego wywołanych zakażeniem Helicobacter pylori (zwłaszcza choroby wrzodowej żołądka). Poza tym wyciągi wodne i alkoholowe stosowane są w przypadku zakażeń skórnych oraz zakażeń w obrębie jamy ustnej, w tym również próchnicy. Potwierdzono działanie lukrecji w przypadku bakterii Gram-ujemnych – Escherichia coli, Salmonella typhi, Salmonella paratyphi, Pseudomonas aeruginosa i Shigella sonnei oraz Gram-dodatnich – Staphylococcus aureus, Enterococcus faecalis, Streptococcus pyogenes i Bacillus subtilis [25].

Ponadto wyciągi z lukrecji wykazują nieznaczne działanie grzybobójcze na grzyby z rodzaju drożdżaków i kropidlaków oraz słabe działanie przeciwmalaryczne. Mechanizm działania nie został jeszcze w pełni poznany [3].