Waleriana | Valeriana officinalis

1.1. Historia i pochodzenie

Kozłek lekarski, potocznie zwany walerianą, jest rośliną leczniczą wykorzystywaną w medycynie już w czasach starożytnych. Nazwa ”waleriana” pochodzi z łacińskiego słowa i oznacza “być zdrowym”. O właściwościach tej rośliny można przeczytać w księgach sporządzonych przez Dioskurydesa (I w.n.e.) i Hipokratesa (V w.p.n.e). Na terenach Grecji i Rzymu w czasach przed narodzeniem Chrystusa waleriana znana była jako “phu”. Według legendy, kozłek lekarski był składnikiem słynnej odtrutki Mitrydatesa VI Eupatora (król Pontu). Był on okrutnym władcą, który w obawie o swoje życie stworzył odtrutkę na wszystkie trucizny. Jej skuteczność król przetestował na swoich poddanych. Na podstawie eksperymentów okazało się, że jest to niebywale efektywny lek. Zapewne dlatego wykorzystywano go przez wiele wieków.

W Polsce pierwsze zastosowanie kozłka lekarskiego datowane jest na wiek XV. Roślinie tej nadano staropolską nazwę “waldrian”, która figuruje w jednym z pierwszych manuskryptów medycznych. Pod tą nazwą walerianę znaleźć można także w łacińsko-polskim słowniku simplicjów ks. kanonika Jana Stańki (ok. 1468 rok).

Valeriana officinalis L. jest łacińską nazwą gatunku roślin występującego powszechnie w Europie, Ameryce Północnej oraz Azji. Kozłek to typowa roślina porastająca tereny wilgotne – przeważnie brzegi rzek i torfowiska niskie. Zazwyczaj nie tworzy większych skupisk. Do celów terapeutycznych i przemysłowych wykorzystuje się ekstrakt z waleriany pochodzącej z upraw. W związku z tym nie istnieje ryzyko wyczerpania naturalnych zapasów tej wartościowej rośliny.

Kozłek lekarski to roślina dwuletnia należąca do rodziny kozłkowatych, u której obserwuje się wzrost etapowy. W pierwszym roku wytwarzane są pierzaste i ogonkowe liście, znajdujące się tuż nad ziemią. W drugim roku natomiast rozwija się gruba łodyga. Dla tej rośliny charakterystyczne są również drobne kwiaty ułożone w baldachy (kolor biały lub liliowobiały). Ta część odznacza się specyficznym i intensywnym zapachem. Poniżej powierzchni ziemi pojawiają się kłącza i korzenie, będące najistotniejszym fragmentem kozłka pod względem terapeutycznym. Waleriana osiąga ok. 2 metrów wysokości.

Kozłek lekarski wykorzystywany jest głównie jako roślina o działaniu sedatywnym, czyli uspokajającym i wyciszającym. Pomimo tego, że w lecznictwie wykorzystuje się składniki aktywne obecne w częściach podziemnych, to należy pamiętać, że już sam zapach rośliny sprzyja odprężeniu. Co ciekawe, roślina ta wpływa nie tylko na ludzi, ale także na zwierzęta – udowodniono, że w świecie kotów waleriana działa jako afrodyzjak.

1.2. Klasyfikacja

Kozłek lekarski to stymulant ośrodkowego układu nerwowego. Działa sedatywnie, czyli wyciszająco oraz uspokajająco. Ponadto roślina ta jest wykorzystywana jako środek nasenny. Stosowanie waleriany skutkuje także poprawą pamięci oraz większym opanowaniem w sytuacjach stresowych.

Kozłek działa także rozluźniająco na mięśnie gładkie. Dzięki temu przyjmuje się go w celu złagodzenia bólu miesiączkowego oraz tego, który występuje w stanach skurczu żołądka.

1.3. Skład

W celach leczniczych wykorzystuje się głównie podziemne części rośliny. Korzeń kozłka lekarskiego zawiera w swoim składzie wiele substancji aktywnych warunkujących jego terapeutyczne właściwości. Składniki te poznawane były stopniowo, a każde kolejne badania prowadziły do nowych odkryć.

Jako pierwszy poznano olejek obecny w surowcu (0,5-2%), który zawierał takie składniki, jak: kwas walerianowy, kwas izowalerianowy i kwas mirystycynowy, a także estry tych kwasów z eugenolem, izoeugenolem i borneolem. Dodatkowo w olejku tym znajdują się związki z grupy terpenów. Zalicza się do nich: borneol, kamfen, cyneol, cymen, kamfora, fenchon.

W 1966 roku uczony o nazwisku Thies odkrył kolejne substancje obecne w korzeniu kozłka lekarskiego. Były to walepotriaty, do których zaliczamy: triestry irydoidowe o specyficznej strukturze oraz pochodne irydianu, takie jak waltrat, acetowaltrat, dihydrowaltrat i izohydroksydihydrowaltrat. Walepotriaty są związkami stosunkowo nietrwałymi ulegającymi rozpadowi w temperaturze powyżej 35 °C. W efekcie ich zawartość w surowcach suszonych i w preparatach galenowych jest znikoma.

Następną grupą związków warunkującą lecznicze właściwości kozłka lekarskiego okazały się seskwiterpeny. Są to stabilne i nielotne składniki olejku, wśród których dominują: kwas walerenowy, kwas hydroksywalerenowy, acetoksywalerenowy oraz kwas 3β- i 4β- epoksywalerenowy, a także keton (waleranon), alkohole (maaliol i walerianol).

Ponadto ostatnie badania wskazują, że stymulację OUN powodują także obecne w walerianie flawonoidy – hesperydyna i 6-metyloapigenina.

2.1. Układ nerwowy

Mechanizm działania składników aktywnych pochodzących z waleriany na ośrodkowy układ nerwowy nie został dokładnie wyjaśniony. Jest on prawdopodobnie związany z układem GABA-ergicznym. Badania wykazały, że nawet niewielkie stężenie wodnego wyciągu z kozłka lekarskiego prowadzi do zahamowania wychwytu oraz pobudza uwalnianie GABA z zakończeń nerwowych. Dodatkowo zaobserwowano, że izolowany kwas walerenowy także wpływa na gospodarkę neuroprzekaźnika GABA – hamował jego enzymatyczna degradację.

Wzrost stężenia neurotransmitera GABA skutkuje otwarciem kanałów chlorkowych znajdujących się w błonie neuronalnej i zwiększeniem przepływu jonów Cl- do wnętrza komórki. W efekcie następuje zmniejszenie pobudliwości komórek nerwowych oraz zablokowanie odpowiedzi na bodźce polaryzujące.

Ponadto, kolejne badania wskazują na silne oddziaływanie wyciągu z kozłka lekarskiego na kompleks receptorowy GABA-A/benzodiazepinowy. Ekstrakt, a także pojedyncze izolowane składniki (alkohole, keton czy walepotriaty) usuwały flouorodiazepam z miejsc wiążących receptorów.

Waleriana stymuluje także mechanizm adenozynowy, czym tłumaczony jest jej charakter nasenny. Wyciąg z kozłka lekarskiego odznacza się selektywnym powinowactwem do receptora A1 i aktywnością połowicznego agonisty w stosunku dla tego receptora. Udowodniono także, że wpływ składników aktywnych na układ adenozynowy uzależniony jest od ich polarności: związki polarne powodowały aktywację receptorów A1, niepolarne natomiast działały agonistycznie.

2.1.1. Działanie nasenne

Pierwsze badania kliniczne sprawdzające skuteczność stosowania ekstraktów z kozłka lekarskiego miały miejsce w latach 70. ubiegłego wieku. W pionierskiej próbie kontrolowanej (1977r.) oceniono wpływ leku z waleriany, standaryzowanego na zawartość walepotriatów, u 150 chorych w podeszłym wieku, którzy cierpieli z powodu bezsenności, rozdrażnienia, depresji oraz alienowali się od społeczeństwa. 30-dniowa suplementacja poskutkowała znaczącą redukcją objawów, a także poprawiła jakość życia pacjentów.

W kolejnym badaniu uczestniczyło aż 166 przypadkowych osób. Ochotnicy zostali podzieleni na 3 grupy. Pierwszej podawano 400 mg dziennie wodnego wyciągu z waleriany, drugiej preparat OTC, w ilości 60 mg ekstraktu z kozłka i 30 mg wyciągu z szyszek chmielu, trzeciej natomiast placebo. W pierwszej grupie odnotowano znaczną, w stosunku do grupy kontrolnej, redukcję czasu zasypiania w 37% przypadków, podczas gdy preparat OTC pomógł w 31% chorych. Poprawa ta dotyczyła głównie osób powyżej 40 lat (40% mężczyzn oraz 43% nieregularnie śpiących). Ponadto zaobserwowano poprawę jakości snu u 43% pacjentów przyjmujących czysty wyciąg z waleriany i u 25% osób stosujących OTC. Suplementacja kozłka lekarskiego skutkowała także nasileniem uczucia senności o poranku.

Następnie przeprowadzono badanie krzyżowe, w którym udział wzięli pacjenci w podeszłym wieku, którzy skarżyli się na problemy ze snem. Wpływ ekstraktu z waleriany porównywano z placebo podczas jednokrotnego podania oraz 7-dniowej kuracji (405 mg wodno-alkoholowy wyciąg z kozłka dziennie). Pacjenci nie zauważali poprawy jakości snu, ani skrócenia czasu zasypiania. Badania polisomnograficzne wykazały jednak, że przyjmowanie preparatów na bazie waleriany wydłuża czas trwania snu wolnofalowego oraz skraca I stadium snu.

Wyciągi z kozłka lekarskiego poprawiają jakość snu u osób cierpiących na bezsenność warunkowaną napięciem oraz nadmiernym pobudzeniem nerwowym. Dowiedli tego niemieccy naukowcy, którzy przeprowadzili 6-tygodniowy eksperyment z udziałem 202 osób. Ochotnicy podzieleni zostali na dwie grupy – jednej podawano 600 mg preparatu Sedonium o wysokiej zawartości ekstraktu z waleriany, drugiej natomiast 10 mg oksazepamu, czyli popularnego leku anksjolitycznego. Okazało się, że działanie obu środków było zbliżone: w każdej z grup odnotowaną taką samą poprawę jakości snu, wydłużenie czasu snu, pacjenci także w ciągu nocy znacznie lepiej regenerowali swoje siły.

2.1.2. Działanie antystresowe

Wyciągi z waleriany są skutecznym lekiem obniżającym poziom stresu. Potwierdzeniem tej informacji jest tygodniowy test przeprowadzony z udziałem 54 osób. Ochotników podzielono na 3 grupy. Pierwszej podawano 120 mg ekstraktu z pieprzu metystynowego, drugiej 600 mg wyciągu z kozłka lekarskiego, trzeciej natomiast placebo. U wszystkich osób wywołano stres w warunkach laboratoryjnych. W grupie pierwszej i drugiej odnotowano obniżenie skurczowego ciśnienia tętniczego krwi, spowolnienie częstości akcji serca oraz obniżenie napięcia nerwowego. Dla porównania, działania takiego nie stwierdzono u pacjentów przyjmujących placebo. Kolejne badania dowiodły, że przyjęcie 100 mg wyciągu z waleriany na godzinę przed wystąpieniem publicznym doskonale łagodzi uczucie niepokoju.

2.1.3 Wpływ na koncentrację

W odróżnieniu do większości leków działających nasennie, przyjmowanie preparatów z kozłkiem lekarskim nie powoduje zmniejszenia uwagi, możliwości koncentracji oraz wydłużeniem czasu reakcji. Sprawdzono to w randomizowanym badaniu klinicznym, w którym wzięło udział 102 pacjentów. W pierwszym etapie ochotnikom jednorazowo podano 600 mg wyciągu z waleriany, 1 mg flunitrazepamu oraz placebo. Po 7-dniowej przerwie przeprowadzono drugi etap, który trwał 2 tygodnie. W tym czasie codziennie wieczorem pacjenci przyjmowali wyciąg z waleriany lub placebo. Zarówno w I, jak i w II etapie nie zauważono negatywnego wpływu wyciągu z kozłka na czas reakcji, a także zdolności do koncentracji i skupienia uwagi rano po przebudzeniu.

2.2. Układ pokarmowy

Kozłek lekarski już w medycynie ludowej stosowany był jako środek łagodzący dolegliwości układu pokarmowego. Słynny polski zielarz Syreniusz wielokrotnie wskazywał na wyjątkowe właściwości waleriany: “Wątrobę, śledzionę, przechody moczu, nerki, pęcherz zamulony zatkany otwiera…”. Ponadto roślina ta ma działanie rozkurczowe, w związku z czym może być stosowana w celu złagodzenia stanów skurczowych żołądka. Waleriana odznacza się także działaniem wiatropędnym. Efekt ten związany jest także z działaniem rozkurczowym, ale dodatkowo wynika z większej produkcji soków żołądkowych. Na uwagę zasługuje także fakt, że stosowanie kozłka lekarskiego skutkuje pobudzeniem wydzielania śliny, która zawiera enzym amylazę ślinową. W efekcie przekłada się to na bardziej wydajne wstępne trawienie węglowodanów, a także lepsze formowanie kęsów.

2.3. Łagodzenie objawów związanych z PMS oraz bólu miesiączkowego

Działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie skutkuje zmniejszeniem poziomu bólu miesiączkowego przy przyjmowaniu wyciągu z waleriany. Dodatkowo ekstrakt ten działa uspokajająco, w związku z czym jest skutecznym środkiem redukującym objawy związane z zespołem napięcia przedmiesiączkowego. Waleriana jest także polecana dla kobiet w okresie pokwitania.

2.4. Zastosowanie w kosmetyce

Współczesna fitoterapia poleca stosowanie zewnętrzne naparów z kozłka lekarskiego. Użycie to jest wskazane dla osób, u których pojawia się problem łupieżu czy też nadmiernego łojotoku skórnego. Polecane jest także pacjentom cierpiącym z powodu chorób skóry, czyli w dermatozach.