Tarczyca bajkalska | Scutellaria baicalensis

1.1. Historia i pochodzenie

Tarczyca bajkalska (Scutellaria baicalensis) jest wieloletnią byliną należącą do rodziny roślin wargowych (Labiatae). Pochodzi z terenów wschodniej Rosji, Mongolii i Chin. Jest to jedno z 50 podstawowych ziół wykorzystywanych w tradycyjnej medycynie chińskiej. Pierwsze wzmianki na jej temat pochodzą z dzieł Zhu Danxi, który był najsłynniejszym lekarzem dynastii Yuan. Zielarze praktykujący medycynę Wschodu stosowali bajkalinę w celu wzmocnienia układu sercowo-naczyniowego, aby opóźnić procesy starzenia, zwalczać objawy astmy czy zapalenia przewodu pokarmowego. Nazwa rośliny pochodzi od łacińskiego słowa “scutella” oznaczającego tarczę i wskazuje na jej ochronny wpływ na organizm.

Bajkalina to niewielka roślina wieloletnia, dorastająca do wysokości od 25 do 60 cm. Charakterystyczne są dla niej małe lancetowate listki umieszczone na prostych pędach, które zakończone są niebieskimi bądź niebiesko-fioletowymi kwiatami. Ze względu na kształt tych ostatnich, roślinę często określa się mianem “lwiej paszczy”. Stałą, nie obumierającą, częścią tarczycy bajkalskiej jest niewielkie kłącze z dobrze wykształconym korzeniem palowym, od którego wyrastają mniej lub bardziej rozgałęzione boczne korzonki. Preferuje północny, chłodny, przeważnie suchy górski klimat. Często spotkać ją można w pobliżu rzek. Szybko wysycha w okresie letnim pod wpływem silnego nasłonecznienia oraz odnawia się po deszczu. Jest to gatunek roślin o dużej tolerancji temperaturowej, gdyż rośnie nawet przy -15℃. W Azji bajkalina uprawiana jest na różnych wysokościach – nawet do 8000 m n.p.m. W Polsce natomiast roślina ta rośnie jedynie w ogrodach botanicznych bądź na odpowiednio przygotowanych plantacjach.

Częścią tarczycy o największym znaczeniu farmakologicznym jest korzeń. Najczęściej wykorzystywane są części podziemne roślin 3-4 letnich, gdyż zawartość związków aktywnych jest wtedy największa i wynosi ok. 20%. Surowiec taki ma kolor żółto-brązowy i osiąga długość 8-25 cm oraz średnicę 1-3 cm. Po wykopaniu rośliny z ziemi, korzenie muszą być natychmiast rozdrobnione i wysuszone, aby nie dopuścić do ich zazielenienia. W Chińskiej Farmakopei opisane zostało także ziele tarczycy, które wykorzystywane jest najpowszechniej w tradycyjnej medycynie Tajwanu.

1.2. Klasyfikacja

Tarczyca bajkalska jest rośliną o właściwościach terapeutycznych, której historia wykorzystania w tradycyjnej medycynie Chin wynosi ponad 2000 lat. Odznacza się silnym działaniem przeciwdrobnoustrojowym oraz antyoksydacyjnym, dzięki czemu wzmacnia odporność organizmu oraz ogranicza ryzyko rozwoju wielu poważnych chorób. Zaliczana jest więc do stymulantów układu immunologicznego. Suplementacja tarczycy przekłada się także na prawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Odgrywa kluczową rolę w profilaktyca chorób neurodegeneracyjnych oraz ogranicza poziom lęku i niepokoju, a także działa antystresowo. Roślina ta wywiera również pozytywny wpływ na funkcjonowanie układu krążenia. Chodzi tu głównie o kontrolę poziomu lipidowego krwi, a także o zapewnienie homeostazy naczyń krwionośnych oraz spowolnienie procesu ich zwapnienia. Udowodniono ponadto, że tarczycę bajkalską wykorzystuje się w produkcji kosmetyków nawilżających i pielęgnujących do twarzy oraz w kremach stosowanych do ochrony przeciwsłonecznej.

1.3. Skład

Badania nad składem chemicznym tarczycy rozpoczęto prawdopodobnie w roku 1910. W tym czasie udało się wyróżnić 295 składników należących do 35 gatunków. Wśród nich na największą uwagę zasługują związki fenolowe, takie jak: flawonoidy, glikozydy irydoidowe, diterpeny, glikozydy fenetylowe (fenyloetanoidy), a także związki poboczne, wzmacniające aktywność głównych składników aktywnych, czyli garbniki, kwasy fenolowe, olejki eteryczne, alkaloidy, sterole i polisacharydy.

W grupie flawonoidów najważniejsze są flawony lipofilne, o wysokiej rozpuszczalności w błonie komórkowej, które posiadają 3 grupy hydroksylowe bądź metoksylowe. Do związków tych zalicza się bajkaleinę (5,6,7-trihydroksyflawon), wogoninę (5,7-dihydroksy-8-metoksyflawon) oraz ich glikozydy, czyli glukoronidy (bajkalina i wogonozyd).

2.1. Układ odpornościowy

2.1.1. Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Udowodniono, że tarczyca bajkalska jest skutecznym środkiem przeciwdziałającym chorobom wywoływanym przez bakterie, wirusy i grzyby. Przeprowadzone badania in vitro wykazały głównie jej skuteczne działanie przeciwko takim bakteriom jak Streptococcus, Meningococcus, S. aureus, C. diphteriae, Shigella, B. anthracis, Salmonella, Proteus, E. coli, P. aeruginosa, B. pertussis, V.comma oraz przeciwko szczepom opornym na antybiotyki (np. gronkowiec złocisty), grzybom z rodzaju Candida albicans. Ponadto jeden ze składników obecnych w roślinie, czyli wogonina wykazuje zdolność do inhibicji rozwoju wirusa HBV, czyli drobnoustroju wywołującego zapalenie wątroby typu B, oraz różnych wirusów powodujących grypę.

Wyniki kolejnych, niezależnych badań sugerują ponadto, że eterowy ekstrakt korzenia tarczycy bajkalskiej odznacza się silną aktywnością przeciwbakteryjną w zakresie bakterii Gram +. Za działanie to odpowiada bajkaleina. W efekcie suplementacja tego wyciągu może ograniczyć rozwój Vibrio coma (przecinkowiec cholery). Dodatkowo 2% odwar z ziela hamuje wzrost niektórych bakterii patogennych rozwijających się w jamie ustnej (Bacterioides melamnogenicus intermedius), co ma szczególne znaczenie dla profilaktyki chorób przyzębia.

2.1.2. Działanie antyoksydacyjne

Dzięki zdolności do zmiatania wolnych rodników, a więc właściwościom antyoksydacyjnym rośliny, jej suplementacja ma duże znaczenie dla usuwania szkodliwych metali ciężkich z organizmu, a także dla hamowania zmian miażdżycowych rozwijających się w naczyniach krwionośnych. Główną rolę w tych procesach odgrywa bajkaleina, która ogranicza również ilość powstających cytokin prozapalnych. W jednej z prób klinicznych nad wykorzystaniem antyoksydacyjnych właściwości tarczycy bajkalskiej wykazano, że jej główny związek aktywny (bajkaleina) działa synergistycznie z koenzymem Q10. Pomiędzy tymi związkami nie doszło do żadnych niekorzystnych interakcji, a jedynie zaobserwowano nasilenie działania każdego z nich. Badanie to polegało na pobraniu krwi od ochotników, a następnie zmierzeniu poziomu stresu oksydacyjnego wywołanego związkami chromu. W grupie badawczej, w której osobom podawano tarczycę bajkalską, zauważono znaczną redukcję poziomu tego stresu w porównaniu do grupy kontrolnej przyjmującej placebo.

2.1.3. Działanie przeciwalergiczne i przeciwastmatyczne

Wyniki badań sugerują, że suplementacja tarczycy bajkalskiej przekłada się na znaczną redukcję ilości komórek (eozynofilów) odgrywających kluczową rolę w rozwoju astmy oraz alergii, a także ich objawów, Ponadto roślina ta wykazuje działanie antycholinergiczne, czyli znosi skurcz oskrzeli powodujący uczucie duszności przy zdiagnozowanej astmie. Pomimo tego, że bajkaleina nie wykazuje tak dużej aktywności przeciwalergicznej jak inne flawonoidy (np. kwercetyna), to może ona łagodzić w pewnym stopniu objawy alergii. Uważa się także, że ten składnik aktywny Scutellaria baicalensis ogranicza ilość wydzielanych przez fibroblasty substancji, w efekcie czego obserwuje się redukcję symptomów towarzyszących nadwrażliwości.

2.1.4. Profilaktyka antynowotworowa

Jedną z najpoważniejszych przyczyn rozwoju choroby nowotworowej jest utrzymujący się w organizmie przez dłuższy czas stan zapalny, u podstawy którego leży zwiększona ilość cytokin prozapalnych. Tarczyca bajkalska wykazuje zdolność do redukcji stężenia tych ostatnich, a tym samym ogranicza ryzyko rozwoju stanu zapalnego, czyli działa antynowotworowo. Udowodniono także, że wogonina jest doskonałym środkiem przeciwzapalnym, który nie wywołuje licznych skutków ubocznych, tak jak ma to miejsce w przypadku innych leków o takim działaniu. Ponadto w warunkach in vitro ten składnik aktywny indukował apoptozę, czyli śmierć komórek zmienionych patologicznie.

Oprócz profilaktyki antynowotworowej, tarczycę bajkalską wykorzystuje się także w terapiach antyrakowych. O przydatności rośliny w tym przypadku przekonali się brytyjscy naukowcy z John Innes Centre znajdującej się w Norwich oraz specjaliści z Chińskiej Akademii Nauk. Udowodnili oni bowiem, że flawony obecne w kwiatach rośliny pobudzają procesy obumierania komórek raka i mogą być z powodzeniem stosowane w onkologii.

Wcześniejsze założenia potwierdzili także inni naukowcy, którzy przeprowadzili badania laboratoryjne na myszach. U gryzoni tych zaobserwowano inhibicję wzrostu komórek raka płaskonabłonkowego w okolicach głowy i szyi po podaniu im ekstraktu S. baicalensis. Ponadto kolejna próba kliniczna dowiodła, że wodny wyciąg z rośliny działa cytotoksycznie w stosunku do komórek białaczki szpikowej człowieka oraz komórek nowotworu atakującego płuca.

2.1.5. Terapia chorób przyzębia

Paradontopatiami określa się przewlekłe nienowotworowe procesy chorobowe ograniczone do tkanek dziąsła bądź obejmujące także swoim zasięgiem pozostałe tkanki przyzębia. Ze względu na częstość występowania tych najważniejszych problemów współczesnej stomatologii, są one uznawane za chorobę społeczną. Przyczyn rozwoju tych schorzeń jest wiele, do najważniejszych należą jednak: czynniki miejscowe, czynniki bakteryjne, kamień nazębny, ilość i skład śliny, niewłaściwe uzupełnienie protetyczne, wady anatomiczne czy też choroby ogólnoustrojowe (np. cukrzyca, awitaminoza A, C i D, nadciśnienie oraz zatrucia metalami ciężkimi). W terapiach paradontopatii wykorzystywane są leki przeciwzapalne, uśmierzające ból, o działaniu przeciwdrobnoustrojowym oraz ściągającym. Zastosowanie tarczycy bajkalskiej w terapiach chorób przyzębia wynika z faktu, że roślina ta posiada wszystkie wymienione cechy.

Badaniom w kierunku skuteczności tarczycy bajkalskiej w leczeniu paradontopatii poddano 110 osób, które podzielono na 3 grupy. Pierwszą z nich była grupa badawcza, w której znalazło się 80 osób w wieku od 20 do 50 lat. U 60 osób zdiagnozowano powierzchniowe choroby przyzębia, u pozostałych natomiast głębokie zmiany chorobowe. Kolejną grupę, czyli porównawczą, tworzyło 20 osób, w wieku 25-50 lat. Członkowie tej grupy także cierpieli z powodu różnych paradontopatii, jednakże nie wyrazili oni zgody na leczenie doświadczalne. Zastosowano u nich więc jedynie terapie zwyczajowe z użyciem “Sacholu”. W trzeciej grupie znalazły się osoby bez objawów chorób przyzębia. Tworzyli oni grupę kontrolną (10 osób). Całe badanie trwało 4 tygodnie. W tym czasie ochotnicy z pierwszej grupy stosowali żel zawierający w swoim składzie bajkalinę. Po zakończeniu próby klinicznej u 57 na 80 osób zauważono znaczną poprawę stanu klinicznego przyzębia, zmianę barwy dziąseł na bladoróżową. U pozostałych osób także odnotowano poprawę, jednakże efekt był łagodniejszy. W grupie porównawczej efekt leczenia był znacznie mniej zadowalający. W trzeciej grupie nie nastąpiły natomiast żadne zmiany.

2.2. Układ nerwowy

2.2.1. Profilaktyka chorób neurodegeneracyjnych

Takie poważne schorzenia jak stwardnienie rozsiane, choroba Alzheimera, Parkinsona czy padaczka pojawiają się na skutek stopniowych zmian destrukcyjnych układu nerwowego. Dzięki potencjałowi antyoksydacyjnemu, czyli zdolności do zmiatania wolnych rodników, a więc ograniczania negatywnego wpływu tych reaktywnych cząsteczek na struktury mózgu, zahamowany zostaje rozwój powyższych chorób. Ponadto udowodniono, że obecna w roślinie bajkalina działa jako inhibitor monoaminooksydazy, czyli enzymu rozkładającego dwa kluczowe neuroprzekaźniki ośrodkowego układu nerwowego (DOPA i SERO). Tarczyca bajkalska jest więc z powodzeniem wykorzystywana w leczeniu depresji oraz wspomagająco w terapiach choroby Alzheimera czy Parkinsona.

2.2.2. Działanie przeciwlękowe

Wyniki przeprowadzonych badań sugerują, że nalewka z korzenia tarczycy bajkalskiej wykazuje działanie uspokajające. Efekt po jej zastosowaniu jest nawet większy, niż w przypadku przyjmowania waleriany (popularna roślina o działaniu anksjolitycznym). W efekcie Scutellaria baicalensis jest często wykorzystywana w leczeniu nerwic o charakterze czynnościowym (objawiających się nadmierną aktywnością ruchową i bezsennością) oraz przy redukcji poziomu stresu w trudnych sytuacjach. W tradycyjnej medycynie Chin tarczycę bajkalską uważano za silny środek przeciwstresowy. Udowodniono ponadto, że wyciąg z korzenia rośliny odznacza się działaniem przeciwdrgawkowym i spazmolitycznym (podobnym do działania papaweryny). Za efekt ten odpowiada głównie bajkalina, która jest agonistą receptorów układu GABA-ergicznego. Przyłączając się do nich, związek ten naśladuje działanie neuroprzekaźnika hamującego, a więc prowadzi do redukcji napięcia nerwowego oraz zwiększa odporność na stres.

2.2.3. Pamięć

Z badań przeprowadzonych w 2008 roku wynika, że obecna w tarczycy bajkalskiej substancja z grupy flawonoidów, czyli oroksylina A jest bardzo silnym antyoksydantem. Wykorzystuje się go często w leczeniu zaburzeń pamięci spowodowanych gromadzeniem się płytek β -amyloidu. Odkładanie się tych struktur jest także przyczyną rozwoju choroby Alzheimera. Obecnie prowadzone są dalsze badania w celu ustalenia skuteczności stosowania tego związku w profilaktyce choroby.

2.3. Układ krwionośny

Tarczyca bajkalska wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe oraz antyoksydacyjne, dzięki czemu jest wykorzystywana w profilaktyce pierwotnej i wtórnej miażdżycy. Dodatkowo roślina ta zapobiega agregacji płytek krwi, obniża ciśnienie i spowalnia procesy zwapnienia tętnic. Udowodniono także, że obecne w niej składniki aktywne (bajkalina, bajkaleina i wogonina) działają podobnie do witaminy P, a więc ograniczają przepuszczalność naczynek kapilarnych. W efekcie związki te mogą zmniejszać obrzęki kończyn pojawiające się na skutek niewydolności krążenia. Podczas suplementacji zaobserwowano także redukcję wybroczyn i żylaków, a także poprawę mikrokrążenia krwi, które zostaje zaburzone np. w retinopatii cukrzycowej.

Udowodniono także, że flawonoidy znajdujące się w tarczycy bajkalskiej wpływają korzystnie na stężenie cholesterolu. Kontrolują one ponadto profil lipidowy krwi, przyczyniając się do wzrostu poziomu cholesterolu dobrego HDL i ograniczając ryzyko rozwoju miażdżycy.

Inne badania z kolei potwierdziły, że bajkalina ma pozytywny wpływ na ilość wydzielanej przez trzustkę insuliny, a dzięki temu chroni przed cukrzycą typu 2.

2.4. Skóra

Ekstrakt tarczycy bajkalskiej wykorzystywany jest powszechnie w kosmetyce, gdyż hamuje aktywność tyrozynazy – enzymu uczestniczącego w procesach melanogenezy. Ty samym wyciąg z rośliny pomaga likwidować przebarwienia na skórze. Ponadto może on być stosowany jako środek przyspieszający i wzmacniający terapię stanów zapalnych naskórka i trądziku. Udowodniono także, że preparaty zawierające w swoim składzie bajkalinę łagodzą podrażnienia skóry, nawet takie pojawiające się w okolicach miejsc intymnych.

Tarczyca bajkalska jest wykorzystywana również do produkcji kremów z filtrem. Jako składnik tych kosmetyków, tarczyca pochłania promieniowanie UVA i UVB, a tym samym chroni skórę przed szkodliwym wpływem słońca.

2.4.1. Opóźnianie procesu starzenia się skóry

Fibroblasty, czyli komórki budujące skórę, przez całe życie podlegają spowalniającym cyklom podziału. Udowodniono, że liczba podziałów jakie mogą one przejść zależy od wieku. Komórki osoby młodej mogą dzielić się ok. 50 razy. Po 30 roku życia liczba podziałów fibroblastów zaczyna spadać i w każdej następnej dekadzie jest o 10% mniejsza. Gdy fibroblasty wykonają już wszystkie możliwe podziały, przechodzą w stan senescencji. W tym czasie komórki te podlegają specyficznym zmianom metabolicznym i morfologicznym, np. zmniejsza się ilość produkowanych składników matrycy pozakomórkowej (elastyna i kolagen), zwiększa się natomiast synteza proteaz, w tym głównie metaloproteinaz, które katalizują rozkład kolagenu i elastyny. Ponadto wzrasta ilość wydzielanych cytokin prozapalnych. Powyższe zmiany mają niekorzystny wpływ na skórę i prowadzą do powstawania na jej powierzchni oznak starzenia.

Wyniki badań sugerują, że zdolność komórek do podziałów kontrolowana jest przez specjalny “zegar biologiczny”, który zlokalizowany jest w telomerach. Te ostatnie są fragmentami DNA, znajdującymi się na zakończeniach chromosomów. Każdy podział komórkowy wiąże się ze skróceniem długości telomerów. Sytuacji takiej nie obserwuje się wyłącznie w komórkach macierzystych, które mają nieograniczoną zdolność do proliferacji. Fenomen ten wynika z tego, że w komórkach tych aktywny jest rybonukleoproteinowy kompleks (telomeraza), który pozostaje nieaktywny w każdym innym przypadku.

Udowodniono, że ekstrakt z tarczycy bajkalskiej, a dokładniej jego frakcja flawonoidowa, wpływa korzystnie na ekspresję telomerazy w komórkach fibroblastów. Wyniki badań przeprowadzonych w tym kierunku pokazują, że stosując wyciąg Scutellaria baicalensis można zwiększyć ilość podziałów fibroblastów o 10%, czyli opóźnić proces starzenia się skóry o około 10 lat.

Aby potwierdzić przeciwstarzeniowe właściwości bajkaliny, przeprowadzono próbę in vivo, w której uczestniczyło 20 kobiet w wieku 35-45 lat. Ochotniczki podzielono na dwie grupy, przy czym jedna stosowała krem zawierający bajkalinę, a druga preparat bez tego składnika. Całe badanie trwało dwa miesiące. Po jego zakończeniu u kobiet z grupy badawczej zauważono ok. 12,5% wzrost elastyczności oraz jędrności skóry w porównaniu do grupy placebo. Ponadto wyniki tego badania sugerują, że roślina pomaga zmniejszać dezorganizację linii na powierzchni skóry (redukcja anizotropii o 13%).

2.5. Mięśnie

Stosowanie tarczycy bajkalskiej pomaga redukować ilość skurczów mięśni. Działając na te struktury rozluźniająco, ogranicza objawy towarzyszące PMS oraz symptomy niespokojnych nóg. Dodatkowo pomaga kontrolować funkcjonowanie mięśni u osób z porażeniem mózgowym, tikami i ADHD.

Choroby stawów i bóle mięśni są zazwyczaj związane z utrzymującym się przez dłuższy czas napięciem włókien mięśniowych. Wykorzystanie tarczycy bajkalskiej w tym przypadku ogranicza te dolegliwości i przynosi ulgę pacjentom.