Karczoch | Cynara scolymus

1.1. Historia i pochodzenie

Karczoch zwyczajny to zielna roślina wieloletnia zaliczana do rodziny astrowatych (Asterraceae). Jest to najstarsze warzywo uprawiane przez ludzi. Zastosowanie artyszoku jako produktu spożywczego i leczniczego zostało opisane już w IV wieku p.n.e., przez Teofrasta, który był uczniem Arystotelesa.

Przez wiele stuleci karczoch znany był jako wykwintne warzywo goszczące głównie na stołach zamożnych arystokratów. W starożytnym Rzymie do uprawy wprowadzono go na Sycylii. Według zapisków żyjącego ówcześnie Piliniusza Starszego: mięsiste nasady listków karczocha były luksusowym przysmakiem spożywanym na surowo bądź po ugotowaniu. Wzmianki na temat rośliny pochodzą także z pism Galena (rzymski lekarz, anatom i pisarz), który to wychwalał ją nie za właściwości lecznicze, a za znakomity i wyszukany smak.

W okresie wczesnego średniowiecza Cynara scolymus został rozpowszechniony przez Arabów. Do Europy natomiast trafił dopiero w XV wieku. Na tym kontynencie szczególną sławę zyskał na królewskich dworach we Francji i Anglii. Do USA karczoch trafił dopiero pod koniec XVIII wieku. Obecnie karczoch nie występuje w środowisku naturalnym. Spotyka się go jedynie w uprawach – głównie na terenach krajów śródziemnomorskich, takich jak Francja, Włochy i Hiszpania. Ponadto dość często uprawiany jest także w USA.

Zastosowanie tego warzywa jako środka leczniczego w Europie sięga wieku XVI. Wykorzystywano go wtedy w dolegliwościach wątroby oraz przy leczeniu żółtaczki. W 1850 roku odnotowano największy przełom w zastosowaniu medycznym karczocha. Francuski lekarz użył ekstraktu z Cynara scolymus do leczenia chłopca chorego na żółtaczkę, u którego stosowanie konwencjonalnych leków nie przynosiło efektów. Terapia roślinna natomiast zakończyła się sukcesem. Wydarzenie to zainspirowało wielu innych uczonych do studiowania właściwości farmakologicznych karczocha.

Karczoch, jest rośliną wieloletnią. Jego cechą charakterystyczną jest gruba, słabo rozgałęziona łodyga oraz palowy, inaczej osiowy system korzeniowy. Może dorastać nawet na wysokość 2 metrów. Pierwszy rok wzrostu rośliny to czas powstawania wielu, wyrastających z podłoża, kęp pierzastodzielnych liści. W następnym roku natomiast pojawiają się łodygi, a na ich zakończeniach – kwiatostany. Te ostatnie mogą osiągać średnicę 10-15 cm. W kwiatostanach wyróżnia się mięsiste dna kwiatowe oraz okrywy zachodzące jedna na drugą i osłaniające purpurowo-fioletowe kwiaty.

1.2. Klasyfikacja

Obecność cynaryny w karczochu warunkuje jego żółciopędne (łac. cholagogum) oraz żółciotwórcze (łac. cholereticum) właściwości. Związek ten odpowiada także za działanie hipolipemiczne, czyli obniżające stężenie lipidów we krwi. Pozostałe kwasy fenolowe pozwalają na sklasyfikowanie rośliny jako środka o działaniu antyoksydacyjnym oraz przeciwzapalnym. Flawonoidy z kolei działają hepatoprotekcyjnie i kontrolują ciśnienie krwi, a laktony seskwiterpenowe uczestniczą w rozluźnianiu mięśni gładkich, w związku z czym ekstrakt z karczocha może być stosowany do leczenia zaburzeń żołądkowo-jelitowych.

1.3. Skład

Surowcem leczniczym w przypadku Cynara scolymus są przede wszystkim liście. To w nich obecna jest większość składników aktywnych tej rośliny. Różnorodność oraz bogactwo tych ostatnich sprawia, że karczoch jest rośliną o tak powszechnym wykorzystaniu leczniczym. Do najważniejszych należą:

• pochodne fenolowe (0,02-2 % suchej masy ziela i liści). Do związków tych zalicza się się: kwas chlorogenowy,
  1,3-dikawoilochinowy, jabłkowy, bursztynowy, cytrynowy, glikolowy, glicerynowy, kawowy oraz najważniejszy
• kwas 1,5- dikawoilochinowy (cynaryna);
• flawonoidy (0,1-2 % suchej masy) takie jak: cynarozyd luteoliny i luteolinę;
• laktony seskwiterpenowe: dehydrocynaropikryna, cynaratiol, grosheimina oraz cynaropikryna;

Ponadto roślina ta jest bogatym źródłem witamin, głównie z grupy B, a także A, E, K i C. W karczochu znaleźć można również wiele minerałów: wapń, miedź, żelazo, sód, potas, magnez, mangan, cynk, selen czy fosfor.

2.1. Zaburzenia dyspeptyczne

Terminem dyspepsja określa się ogół przykrych dolegliwości towarzyszących chorobom górnego odcinka przewodu pokarmowego. Oprócz bólu w okolicy nadbrzusza zalicza się do nich także odbijanie, brak łaknienia, wymioty, nudności, zgaga czy też uczucie wczesnej sytości.

Dotychczasowe badania kliniczne w tym zakresie potwierdzają, że wyciąg z karczocha reguluje przemianę materii. Tym samym przyczynia się do łagodzenia objawów wynikających z podrażnienia żołądka, a także do poprawy funkcjonowania wątroby i dróg żółciowych.

Z badań na zwierzętach wynika, że skuteczny mechanizm w przypadku zwalczania tych dolegliwości wynika ze zwiększonej produkcji żółci oraz kwasów żółciowych. Za efekt ten odpowiada obecna w karczochu cynaryna.

Badania przeprowadzono także na ludziach. Wzięło w nich udział łącznie 247 pacjentów. Stosowali oni wyciąg z rośliny w ilości 320 mg, 2 razy dziennie przez dłuższy czas (14 dni). Po tym okresie zauważono, że ekstrakt przynosi ulgę osobom cierpiącym na dyspepsję oraz skuteczniej niż placebo poprawia jakość ich życia.

2.2. Profilaktyka antymiażdżycowa

Hypercholesterolemia (utrzymujące się powyżej normy stężenie cholesterolu we krwi) oraz podwyższony poziom triglicerydów są głównymi przyczynami powstawania zmian miażdżycowych. Obniżenie poziomu powyższych substancji może skutecznie zredukować ryzyko powstawania miażdżycy. Wiele badań na zwierzętach pokazało, ze efekt taki można osiągnąć stosując wyciąg z karczocha,

Badania w tym zakresie prowadzili w latach 1962-76 polscy naukowcy – prof. Leonidas Samochowiec oraz prof. Jerzy Wójcik – potwierdzając wpływ ekstraktu z karczocha w profilaktyce antymiażdżycowej. Na podstawie swoich badań udowodnili, że hamowanie rozwoju tej choroby wynika z antyoksydacyjnych właściwości związków czynnych Cynara scolymus. Działanie ich polega na zmniejszeniu możliwości oksydacji szkodliwej frakcji cholesterolu LDL (ang. low density lipoproteins). Peroksydacja lipoprotein o niskiej gęstości to zasadniczy element patogenezy arteriosklerozy. Utlenianie to wpływa na odkładanie się płytek miażdżycowych w ścianach naczyń krwionośnych. Stosowanie wyciągu z C. scolymus skutkuje regresją tych złogów.

Dodatkowo obecna w karczochu cynaryna zwiększa ilość produkowanej w organizmie żółci i kwasów tłuszczowych, do syntezy których wymagany jest cholesterol. W efekcie synteza tych substancji prowadzi do spadku stężenia cholesterolu.

Kolejnym mechanizmem działania karczocha, prowadzącym do redukcji poziomu cholesterolu jest zmniejszanie jego syntezy w komórkach wątroby. Badania w tym przypadku prowadzono z wykorzystaniem szczurzych komórek wątrobowych (hepatocytów). Na ich podstawie udowodniono, że w zależności od dawki, wyciąg z rośliny obniża obniża syntezę o 20% (0,1 mg/ml) i o 65% (1 mg/ml).

Ograniczenie biosyntezy cholesterolu de novo jest prawdopodobnym skutkiem hamowania przez kwas chlorogenowy aktywności reduktazy HMG-Co A. Inhibicja enzymu z kolei blokuje przekształcanie kwasu 3-hydroksy-3-metyloglutarylowego w kwas mewalonowy, który jest substratem pośrednim w syntezie cholesterolu.

2.3. Działanie hepatoprotekcyjne

Działanie ochronne ekstraktu z karczocha na komórki wątroby wynika głównie z zawartości związków polifenolowych o znakomitych właściwościach antyoksydacyjnych.

Wątroba to narząd, któremu przypisywane jest ogromne znaczenie ze względu na jej udział w wielu procesach metabolicznych zachodzących w organizmie. Substancje o właściwościach hepatoprotekcyjnych to antyoksydanty neutralizujące wolne formy tlenu (RTF). Te ostatnie pochodzą głównie z podstawowych oksydoredukcyjnych przemian metabolicznych (łańcuch oddechowy) w mitochondriach oraz z procesów detoksykacyjnych wykorzystujących izoenzym cytochromu P-450 (detoksykacja szkodliwych związków endogennych i ksenobiotyków).

Ekstrakt z karczocha działa ochronnie na komórki wątrobowe również dlatego, że: zwiększa przepływ krwi przez organ, prowadzi do aktywacji rezerw energetycznych, podnosi poziom dwujądrzastych komórek wątroby i RNA w hepatocytach. Ponadto przyjmowanie tego wyciągu powoduje wzmożoną syntezę białek oraz stymuluje podziały komórkowe.

Aby udowodnić przeciwdziałanie oksydacyjnemu uszkodzeniu wątroby, Adzet T. i współpracownicy określali hepatoprotekcyjne właściwości cynaryny i innych związków fenolowych w przypadku zatruć toksycznych CCl4 (czterochlorek węgla). Badania wykazały, że tylko cynaryna i w mniejszym stopniu kwas kawowy powodowały redukcję poziomu aminotransferazy asparaginowej (AspAT, ang. aspartate aminotransferase) i aminotransferazy alaninowej (AlAT, ang. alanine aminotransferase) w osoczu. Oznaczenie ilości aminotransferaz jest markerem uszkodzenia wątroby. Redukcja ich stężenia świadczy więc o ochronnym działaniu wyciągu z karczocha na komórki tego narządu.

2.4. Działanie diuretyczne

Związkami aktywnymi rośliny odpowiedzialnej za jej działanie diuretyczne są prawdopodobnie cynaryna, kwas glikolowy oraz glicerynowy. Badanie, w którym osobnikom podawano ekstrakt z karczocha wykazało znaczną redukcję poziomu mocznika w surowicy krwi (w porównaniu z grupą kontrolna). W związku z tym uważa się, że stosowanie wyciągu z C. scolymus prowadzi do wzmożonej syntezy mocznika w wątrobie oraz do wzrostu nerkowej sekrecji mocznika i wody.

2.5. Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Jak dotąd przeprowadzono wiele badań potwierdzających przeciwgrzybiczne oraz przeciwbakteryjne właściwości ekstraktu z karczocha. Wykorzystano w nich wyciągi z rośliny przygotowane z użyciem chloroformu, etanolu i octanu etylu. Analizowano także różnicę w działaniu przeciwdrobnoustrojowym w zależności od części rośliny (liście, łodyga, głowa) użytej do przyrządzenia ekstraktu. W testach zastosowano metodę dyfuzyjno-krążkową (metoda Kirby-Bauera) i szacowano wrażliwość 15 drobnoustrojów. (7 bakterii: Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, Agrobaicterium tumefaciens, Micrococcus luteus, Escherichia coli, Salmonella typhimurium, Pseudomonas aeruginosa; 4 gatunki drożdży: Candida albicans, Candida lusitaniae, Saccharomyces cerevisiae, Saccharomyces carlsbergensis; 4 gatunki pleśni: Aspergillus niger, Penicillium oxalicum, Mucor mucedo, Cladosporium cucumerinum).

Najlepsze rezultaty w przypadku każdego testowanego organizmu wykazywały ekstrakty uzyskane z liści, słabiej z głowy, a najgorzej wypadł wyciąg z łodygi. Wśród rozpuszczalników najlepszym okazał się etanol, następnie chloroform i na końcu octan etylu.

Dodatkowo wyciąg z karczocha znacznie lepiej przeciwdziała grzybom niż bakteriom. Rezultaty porównywalne uzyskiwane były w przypadku zwalczania pleśni. Wszystkie badania pokazują jednak, że ekstrakty z karczocha posiadają szerokie właściwości przeciwdrobnoustrojowe i są obiecującymi środkami pochodzenia roślinnego o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybicznym.

2.6. Działanie na skórę

Wyciągi z karczocha coraz częściej są stosowane do leczenia niektórych chorób dermatologicznych: łuszczycy, egzemy czy też pokrzywki, Ponadto obecna w roślinie cynaryna posiada właściwości przeciwzapalne oraz przeciwbakteryjne, dlatego karczoch jest coraz częściej używany do produkcji kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji skóry z problemami trądzikowej. Bogactwo witamin z grupy B ogranicza natomiast objawy łojotokowego zapalenia skóry.