Dziurawiec | Hypericum perforatum

1.1. Historia i pochodzenie

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) to wieloletnia bylina z rodziny dziurawcowatych (Hypericaceae), występująca naturalnie w Europie, północnej Afryce oraz na terenach zachodniej Azji. Na pozostałych kontynentach jest uprawiana na szeroką skalę. Najczęściej spotkać ją można przy miedzach, na leśnych polanach i łąkach. Dziurawiec preferuje miejsca słoneczne, o suchych i bardzo dobrze przepuszczalnych podłożach. W Polsce jest to roślina bardzo pospolita i często pojawia się w roli niepożądanego chwastu na polach, gdyż jej obecność pogarsza jakość siana i warunkuje jego nieprzydatność.

Dziurawiec jest dość charakterystyczną rośliną, posiadającą żółte, czarno kropkowane kwiaty, które zebrane są w gęste baldachogrona. Jej łodyga jest zazwyczaj prosta i naga od dołu, od góry zaś silnie rozgałęziona. Dorasta do wysokości ok. 100 cm. Liście ułożone są naprzeciwlegle, a na ich powierzchni znajduje się wiele drobnych dziurek. Obecność tych ostatnich warunkuje nazwę rośliny – dziurawiec. Otworki te są zbiornikami lotnego olejku, który odpowiada za specyficzny zapach rośliny. Inna popularna nazwa – ziele świętojańskie – pochodzi od dnia rozpoczęcia kwitnienia. Przypada on na 24 czerwca, czyli na dzień św. Jana Chrzciciela. Kolejne określenie – krewka Matki Boskiej – wynika z czerwonego soku, który uwalniany jest po roztarciu kwiatów w palcach. Kolor ten warunkowany jest wysoką zawartością barwników – hipercyny i pseudohiperycyny. Dziurawiec posiada także charakterystyczne owoce w formie torebek, we wnętrzu których znajdują się liczne, czarne nasiona. Z zewnątrz owoce te pokryte są specyficznymi gruczołami odpowiadającymi za wydzielanie lepkiej cieczy.

Właściwości prozdrowotne dziurawca znane są od bardzo dawna. Już w starożytności w swoich dziełach wspominał o nich Dioskurides. Grecki lekarz zalecał przygotowywanie mikstury z nasion dziurawca i miodu oraz jej codzienne spożywanie w celach profilaktycznych i aby poprawić ogólną kondycję organizmu. W wierzeniach ludowych roślina ta uważana była za remedium na czary i kuszenie diabła. Nazywano ją nawet fuga daemonum, co oznacza dosłownie “przeganiająca diabła”. powszechne było także przekonanie, że gdy roślinę zawiesi się na oknie, będzie ona chroniła dom przed piorunami. Sok z kolei wykorzystywany był do wróżb, a także pomagał wykrywać choroby. Leczono nim krwotoki oraz robaczycę. Z popiołu dziurawca przygotowywano tzw. sól dzwonkową, która do dnia dzisiejszego jest z powodzeniem wykorzystywana w terapii nowotworów wątroby i układu trawiennego.

1.2. Klasyfikacja

Dziurawiec zwyczajny klasyfikowany jest jako modulator układu nerwowego. Udowodniono bowiem, że efektem suplementacji jest wzrost stężenia neuroprzekaźnika serotoninowego i dopaminowego. W rezultacie posiada ona właściwości antydepresyjne, prokognitywne, a także ułatwia zasypianie. Dziurawiec reguluje także działanie układu pokarmowego, szczególnie w zakresie wydzielania żółci oraz przyspieszenia trawienia. Ponadto składniki zawarte w zielu tej rośliny mają korzystny wpływ na wygląd skóry, a dzięki właściwościom fotouczulającym, wykorzystywane są w leczeniu bielactwa.

1.3. Skład

Ziele dziurawca odznacza się niezwykłym bogactwem substancji aktywnych, które można podzielić na kilka grup:

• naftodiantrony – hiperycyna, pdeudohiperycyna, cyklopseudohiperycyna, protohiperycyna, i protopsuedohiperycyna;
• pochodne floroglucynowe – hyperforyna, adhyperfiryna, furohyperforyna;
• flawonoidy – flawonole (kemferol i kwercetyna), flawony (luteolina i eter 5,3’’-dimetylowy luteoliny), glikozydy (hiperozyd,
• rutyna i glukozyd luteoliny) oraz
• bioflawonoidy (amentoflawon);
• proantocyjanidyn – katechiny i epikatechiny w postaci dimerów, trimerów, tetramerów i polimerów;
• kwasy fenolowe – kwas kawowy, chlorogenowy, ferulowy, izoferulowy, wanilinowy;
• olejki eteryczne – 2-metylooktan, n-nonan, n-undekan, pinen, geraniol, humulen i ślady monoterpenów (mircen i limonen);
• ksantony;
• karotenoidy – luteina, cis-trolina, trolichromon;
• węglowodory nasycone (C16-C30);
• alkohole (C24-C28).

2.1. Układ nerwowy

2.1.1. Działanie antydepresyjne

Wyniki wielu niezależnych badań wskazują, że dziurawiec wpływa korzystnie na łagodzenie stanów lękowych i depresyjnych. Analiza wszystkich przeprowadzonych prób klinicznych (127), w których uczestniczyło łącznie niemal 2300 osób ze zdiagnozowaną depresją, wykazała, że Hypericum perforatum posiada właściwości zbliżone do leków trójpierścieniowych, czyli działa jako inhibitor wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). Terapie z zastosowaniem dziurawca trwały zazwyczaj od 4 do 6 tygodni i przynosiły porównywalne rezultaty do leczenia farmakologicznymi środkami antydepresyjnymi.

Naukowcy dość mocno podkreślają jednak, że dziurawiec sprawdza się w przypadku leczenia depresji o lekkim i średnim nasileniu. Nie jest jednak pomocny przy ciężkich zaburzeniach. Zioło to najczęściej przepisywane jest więc w celu łagodzenia lęku i stresu, a także przy delikatnych nerwicach czy nerwobólach. Polecany jest również w stanach obniżonego nastroju oraz podczas rekonwalescencji pacjentów, której w tym okresie często towarzyszy przygnębienie.

Udowodniono, że za przeciwdepresyjne właściwości dziurawca odpowiada obecna w zielu hiperforyna i hiperycyna. Związki te nie rozpuszczają się jednak w wodzie, w efekcie czego picie herbatki z dziurawca podczas depresji nie daje żadnych rezultatów terapeutycznych. W tym przypadku należy stosować wyciągi alkoholowe z ziela, soki bądź nalewki.

2.1.2. Gospodarka serotoninowa

Wyniki badań przeprowadzonych na gryzoniach pokazują, że hiperforyna zwiększa stężenie receptorów 5-HT2 w korze czołowej mózgu. Ponadto substancja ta hamuje wychwyt serotoniny w mózgu. Efekt ten wynika jednak nie z bezpośredniej inhibicji transporterów tego neuroprzekaźnika, ale ze zwiększenia stężenia sodu w komórkach nerwowych. Istnieje wiele danych naukowych pokazujących, że hiperforyna jest pierwszą substancją o właściwościach antydepresyjnych, która hamuje wychwyt serotoniny poprzez wzrost stężenia Na+.

2.1.3. Gospodarka dopaminowa

Suplementacja H. perforatum skutkuje zwiększeniem stężenia dopaminy w mózgu. Ten efekt działania został potwierdzony w badaniu na szczurach, którym podawano 300 mg wyciągu dziurawca (standaryzowanego na 0,3% zawartość hiperycyny i 4,1% hiperforyny). Prawie 40% wzrost stężenia neuroprzekaźnika w korze czołowej obserwowany był już po upływie godziny od podania. Ponadto w tym samym doświadczeniu odnotowano mniejszą ilość kwasu homowanilinowego (HVA), który jest końcowym produktem degradacji dopaminy. Sugeruje się więc, że hiperforyna spowalnia rozpad neurotransmitera, a tym samym przedłuża jego aktywność w ośrodkowym układzie nerwowym.

W związku z tym, że dopamina jest neuroprzekaźnikiem pobudzającym, wzrost aktywności w obszarze jego neurogospodarki skutkuje zwiększeniem energii, a także poprawą zdolności do koncentracji i ułatwia zapamiętywanie (pamięć robocza).

2.1.4.Terapia guzów mózgu

Korzyści wynikające z zastosowania dziurawca wspomagająco w leczeniu glejaków zarodkowych i gwiaździaków zaobserwował po raz pierwszy zespół lekarzy dr. Coudwella. W 1994 roku ta grupa badawcza opublikowała pionierskie pozytywne wyniki badań w tym zakresie. Dane te zostały potwierdzone przez kolejny zespół badawczy, kierowany przez dr. Zhanga. Wszystkie wyniki przeprowadzonych eksperymentów wskazują jednoznacznie, że połączenie wyciągu z dziurawca z lekami cytostatycznymi generuje znacznie lepsze wyniki niż przy zastosowaniu samej terapii antynowotworowej. Obecnie wspomaganie leczenia choroby nowotworowej tabletkami z dziurawca jest najpopularniejsza formą leczenia guzów mózgu w Niemczech, a także zyskuje coraz większą popularność w innych krajach.

2.2. Układ pokarmowy

Udowodniono, że dziurawiec, dzięki wysokiej zawartości flawonoidów, działa rozkurczowo na mięśnie gładkie występujące w przewodzie pokarmowym. Jest więc bardzo często wykorzystywany w celu leczenie stanów zapalnych błony śluzowej żołądka i jelit. Wykazano ponadto, że jest to roślina niezastąpiona przy kolkach, bólach brzucha, biegunce, zgadze, obniżonym apetycie oraz przy wzdęciach.

Ponadto dziurawiec, którego inna nazwa to ruta polna, wpływa korzystnie na funkcjonowanie wątroby i jelit. Jego przyjmowanie nasila produkcję żółci, a tym samym ułatwia trawienie. Picie naparu z dziurawca przed posiłkiem ma zasadnicze znaczenie dla przyspieszenia metabolizmu przyjmowanych pokarmów. Stosowany po posiłku dziurawiec pomaga z kolei przeciwdziałać niestrawnością.

Dzięki zwiększonej produkcji oraz sekrecji wydzieliny pęcherzyka żółciowego, dziurawiec może być z powodzeniem stosowany w profilaktyce kamicy żółciowej, a także wielu innych chorób wątroby. Ogranicza on bowiem powstawanie złogów i zastój żółci.

Odnotowano także właściwości antybakteryjne dziurawca, w związku z czym jest on powszechnie stosowany w terapii wrzodów żołądka. Jedną z najważniejszych przyczyn rozwoju tej choroby jest zakażenie bakterią Helicobacter pylori. Tym czynnikiem patogennnym można zarazić się drogą pokarmowa bądź czasami nawet podczas pocałunku, jeżeli partner jest nosicielem. Udowodniono, że napar z dziurawca, a jeszcze lepiej sok z tej rośliny przeciwdziała zakażeniom tą bakterią, a tym samym ogranicza ryzyko rozwoju choroby wrzodowej.

2.3. Skóra

Dziurawiec od dawna wykorzystywany jest powszechnie w kosmetyce. W dziedzinie tej stosuje się jednak głównie znajdującą się w pęcherzykach czerwoną substancję, której podstawowym składnikiem jest hiperycyna. Oprócz tego składnika o przydatności kosmetycznej dziurawca świadczą również obecne w nim garbniki, dzięki którym roślina działa ściągająco i przeciwzapalnie.

W jednym z badań potwierdzona została skuteczność stosowania dziurawca w terapii atopowego zapalenia skóry. Badanie to zostało przeprowadzone przez niemieckich naukowców, a otrzymane wyniki ukazały się w 2003 roku na łamach “Phytomedicine”. Uczestniczyło w nim 21 ochotników, którzy cierpieli z powodu atopowego zapalenia skóry. Podzielono ich losowo na dwie grupy, przy czym u jednej stosowano maść z dziurawca, u drugiej placebo. W trakcie 4 tygodni pacjenci poddani byli obserwacji, w której sprawdzano przede wszystkim rozległość zmian atopowych. W obu przypadkach odnotowano poprawę stanu skóry, jednakże redukcję oznak zapalenia atopowego zauważono wyłącznie w grupie stosującej maść z dziurawca. Dodatkowo preparat ten był wyjątkowo dobrze tolerowany przez pacjentów i nie wywoływał u nich żadnych skutków ubocznych.

Właściwości ściągające oraz przeciwzapalne sprawiają, że dziurawiec jest powszechnie wykorzystywany do leczenia ran ciętych, a także w przypadku odmrożeń czy oparzeń. Udowodniono także, że dziurawiec nie tylko odkaża rany, ale także przyspiesza ich gojenie i tonizuje skórę. Dodatkowo chętnie sięgają po niego osoby borykające się z trądzikiem, gdyż hiperycyna znakomicie sprawdza się w leczeniu zmian skórnych w tym schorzeniu.

Wyciąg z dziurawca wykorzystywany jest także wspomagająco przy leczeniu bielactwa. Chorym podaje się wówczas doustne preparaty, a także smaruje miejsca zmienione chorobowo sokiem bądź olejem dziurawcowym i naświetla się skórę promieniowaniem nadfioletowym. Roślina ta posiada bowiem działanie fotouczulające, czyli zwiększa wrażliwość na słońce. W efekcie uważa się, że dziurawiec w połączeniu z promieniowaniem prowadzi do reorganizacji melanocytów i pobudza wydzielanie przez te komórki melaniny – barwnika skóry. Chociaż bielactwo jest chorobą nieuleczalną, to stosowanie takiej naturalnej terapii pozwala chwilowo złagodzić jej objawy i poprawić komfort życia pacjentów.

Odwar z dziurawca polecany jest również do zwalczania wysypek skórnych pojawiających się u dzieci. Jest to bowiem preparat bardzo delikatny i antyalergiczny. Dodatkowo można go z powodzeniem stosować w przypadku osób unieruchomionych, na ciele których często powstają owrzodzenia i odleżyny. Przemywanie tych miejsc roztworem z dziurawca pobudza krążenie krwi, a tym samym przyspiesza gojenie się powstałych ran.

2.4. Układ moczowy

Wysoka zawartość flawonoidów, wśród których największe znaczenie ma hiperozyd, warunkuje przydatność dziurawca jako środka przeciwdziałającego powstawaniu kamicy moczowej. Udowodniono, że zioło to sprawdza się również przy zmniejszonym wydalaniu moczu, a także przy skazie moczowej. Dziurawiec posiada właściwości moczopędne (zwiększa ilość wydalanego moczu w ciągu doby o ok. 15-30%), a tym samym zapobiega powstawaniu złogów, kamieni i innym chorobom układu moczowego.