Dzięgiel | Angelica sinensis

1.1. Historia i pochodzenie

Dzięgiel chiński (Angelica sinensis) to dwuletnia roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca naturalnie w Chinach, Korei oraz Japonii. Czasami można ją także spotkać w niektórych krajach Europy, np. w Polsce, gdzie objęta jest ścisłą ochroną. Roślina ta preferuje wysokogórskie tereny, a także chłodne i wilgotne środowisko. Dorasta do wysokości ok. 2 metrów. Jej fioletowo-zielona łodyga jest gruba, rozgałęziona i pusta w środku, a wokół niej skrętolegle rozmieszczone są pierzastodzielne, ogromne liście o ciemnozielonym kolorze. Na szczycie łodygi znajdują się drobne kwiaty zebrane w duże, niemal kulistego kształtu baldachy. Kwitnie w okresie letnim, od czerwca do sierpnia. Cechą charakterystyczną rośliny jest specyficzny i ostry zapach, przypominający piżmo. Częścią podziemną rośliny jest korzeń główny, który rozgałęzia się na kilkanaście korzeni stożkowatych.

Dzięgiel od dawna znany był ludom nordyckim i Lapończykom. Przygotowywali oni z baldachów tej rośliny i mleka reniferów specjalny rodzaj sera. Powszechnym zwyczajem wśród nich było także zjadanie łodyg, kłączy i korzeni. Ceniono ją głównie ze względu na fakt, iż był to jeden z niewielu gatunków jadalnych występujących w ostrym klimacie. Na terenach zamieszkiwanych przez tę ludność, Angelica sinensis zyskała tak dużą popularność, że objęto ją ochroną. W efekcie zaczęto ją uprawiać na szeroką skalę.

Właściwości lecznicze tej rośliny docenione zostały także w średniowieczu, kiedy to ówcześni zakonnicy popularnie nazywali ją Zielem Ducha Świętego. Zalecali oni codzienne żucie korzeni tej rośliny, aby osiągnąć długowieczność i poprawić ogólna kondycję zdrowotną. Jedna z legend podaje bowiem, że gdy w Europie trwała dziesiątkująca ludność epidemia dżumy, na Ziemię zstąpił Archanioł Gabriel i objawił się pewnemi medykowi. Przedstawił on wówczas dzięgiel jako środek przeciwko zarazie. Faktycznie, po rozpowszechnieniu rośliny przez uczonego, choroba została unicestwiona. Przez wiele lat otaczano dzięgiel chiński czcią i tajemnicą. Do chwili obecnej często określany jest “anielskim zielem”, a jej łacińska nazwa – Archangelica – wywodzi się od archanioła. Roślina ta byłą podstawowym składnikiem leczniczym wykorzystywanym do sporządzania cudownych leków i mikstur, takich jak np. uniwersalny medykament o nazwie teriak, komandorski balsam wykorzystywany w celu zwalczania wszelkiego rodzaju owrzodzeń oraz wody karmelickiej, którą polecano głównie w celu poprawy trawienia oraz łagodzenia nerwów.

Duże znaczenie roślina ta zyskała również w tradycyjnej medycynie Chin, Korei i Japonii. W tym systemie lecznictwa popularne jest jej określenie “dang quai”. Polecano ją szczególnie kobietom z zaburzeniami menstruacji, przechodzącym menopauzę bądź znajdującym się w okresie poporodowym. Nazwano ją nawet “żeńskim żeń-szeniem”. Roślina ta jest bogatym źródłem fitoestrogenów, czyli substancji pochodzenia roślinnego, które swoim działaniem naśladują hormony kobiece, dlatego tak doskonale sprawdza się w roli regulatora żeńskiej gospodarki endokrynnej. W medycynie tradycyjnej stosowana jest również w celu odżywienia krwi i regulacji jej krążenia. Przepisywano ja również na ból brzucha i przeciw zaparciom.

W ziołolecznictwie wykorzystywane są przede wszystkim korzenie i kłącza A. sinensis. Zbiera się je we wrześniu, już w pierwszym roku uprawy, a następnie kroi i suszy w przeznaczonych do tego celu urządzeniach w temp. 35℃. Surowiec po wysuszeniu powinno się przechowywać w ciemnym i suchym miejscu.

1.2. Klasyfikacja

Angelica sinensis jest rośliną o bogatym składzie związków aktywnych, dlatego posiada wielokierunkowe działanie prozdrowotne. Obecność fitoestrogenów sprawia, że jej przyjmowanie reguluje gospodrakę hormonalną kobiet, a tym samym pomaga zwalczać negatywne objawy menopauzy czy też te towarzyszące menstruacji. Ponadto dzięgiel jest modulatorem układu nerwowego, posiada właściwości neuroprotekcyjne oraz zwiększa poziom dostępnej w mózgu acetylocholiny, przez co poprawia pamięć i zdolność do koncentracji, a także przeciwdziała zaburzeniom poznawczym. A. sinensis jest wykorzystywana również jako środek przeciwbólowy oraz wspomagający trawienie i redukujący objawy nieprawidłowej pracy układu pokarmowego. Składniki aktywne rośliny warunkują jej przydatność w profilaktyce oraz terapiach antynowotworowych. Poleca się ją także do stosowania zewnętrznego, poniewaz poprawia kondycję skóry oraz działa przeciwbólowo.

1.3. Skład

W celach leczniczych najczęściej wykorzystywany jest korzeń Angelica sinensis, który jest bogatym źródłem związków aktywnych. W tej części rośliny obecne jest ok 1% olejku eterycznego, składającego się głównie z d-alfa-felandrenu, alfa-pinenu, limonenu, beta-kariofilenu, linalolu, borneolu i ligostylidu. Ponadto znaleźć tu można makrocykliczne laktony, takie jak tridekanolidy, pentadekanolidy, haptadekanolidy, a także kumaryny: ostol, angelicyna, ostenol, umbeliferon, archangelicyna, bergapten, ostrutol, imperatoryna, ksantotoksol, ksantotoksyna, umbeliperenina, felopteryna, oksypeucedanina i dekursyna. Związkami aktywnymi korzenia dzięgla chińskiego są również kwasy organiczne: akonitowy, kawowy, szczawiowy, walerianowy, chlorogenowy, chinowy, laurowy, mirystynowy, linolenowy, linolowy, behenowy, bursztynowy, jabłkowy, malonowy, angelikowy (kwas dzięglowy – angelic acid), cytrynowy i behenowy. Oprócz tego korzeń jest źródłem żywic, skrobi, cukrów (umbeliferoza, sukroza, fruktoza), beta-sitosteroli, flawonów, składników mineralnych (cynk i potas) oraz witamin (głównie C i E).

2.1. Układ nerwowy

Dzięgiel jest z powodzeniem wykorzystywany w celu redukcji symptomów zaburzeń na tle nerwowym. Udowodniono, że może on także pomóc w stanach nadmiernego pobudzenia, uczucia niepokoju oraz przy bezsenności. Zielarze zajmujący się współczesną fitoterapią polecają roślinę także w przypadku migren.

2.1.1. Właściwości neuroprotekcyjne

W jednym z badań wykazano, że podawanie ekstraktu A. sinensis szczurom skutkowało redukcją poziomu aktywności astrocytów, pobudzonych w następstwie ekspozycji na czynniki stresowe. W kolejnej próbie klinicznej udowodniono dodatkowo, że składniki aktywne rośliny wpływają korzystnie na zdolności poznawcze gryzoni poprzez zahamowanie nadmiernej aktywności komórek mikrogleju. Te elementy tkanki glejowej są wrażliwe na różnego rodzaju stres, uszkodzenia czy stany zapalne, przy czym dochodzi do ich szybkiego namnażania i powstawania tzw. “blizny glejowej”. Wydzielają one jednocześnie czynniki wzrostowe jak i zapalne, a ich niekontrolowana proliferacja może prowadzić do destrukcji neuronów oraz bariery krew-mózg. Niezależne zespoły naukowców wykazały równoległe występowanie chorób neurologicznych (np. choroba Alzheimera, Parkinsona, stwardnienie rozsiane) oraz dużej ilości mikrogleju. Wyniki ich badań sugerują więc, że redukując poziom aktywności tych komórek poprzez stosowanie dzięgla chińskiego można przeciwdziałać tym schorzeniom.

W innej próbie klinicznej, w której także wykorzystano szczury, odnotowano, że podawanie im ekstraktu A. sinensis przyspiesza krążenie krwi w mózgu oraz pobudza jego metabolizm. Tym samym roślina ogranicza ryzyko wystąpienia udaru. Wykazano ponadto, że składniki A. sinensis posiadają właściwości przeciwzapalne, gdyż stymulują one działanie SOD (ang. SuperOxide Dismutase), czyli enzymu katalizującego reakcję rozkładu anionorodnika ponadtlenkowego.

2.1.2. Gospodarka cholinergiczna

Udowodniono, że jedna z pochodnych kumaryny – dekursyna – obecna w korzeniu dzięgla chińskiego działa jako inhibitor acetylocholinesterazy. Enzym ten odpowiada z kolei za rozkład acetylocholiny, czyli bardzo ważnego neuroprzekaźnika pobudzającego, obecnego w ośrodkowym układzie nerwowym. Zahamowanie aktywności enzymu rozkładającego jest więc korzystne w przypadku niedoboruu tego neuroprzekaźnika. Wzrost stężenia acetylocholiny może natomiast wpływać korzystnie na poprawę pamięci oraz zdolności do koncentracji uwagi. Ten efekt działania A. sinensis sprawia, że roślina może być z powodzeniem wykorzystywana w terapiach choroby Alzheimera, do rozwoju której przyczynia się właśnie niewłaściwa praca układu cholinergicznego

Na gospodarkę cholinergiczną wpływa także obecny w roślinie Z-ligustylid. Udowodniono, że podawanie go w ilości 40 mg/kg masy ciała zwiększa aktywność acetylotransferazy, która jest enzymem katalizującym reakcję przyłączenia reszty kwasu octowego do choliny, w wyniku której powstaje acetylocholina.

2.2. Układ trawienny

Zawarte w Angelica sinensis składniki aktywne stymulują wydzielanie soku żołądkowego, śliny, a także enzymów trawiennych takich jak pepsyna czy pentagastryna. Ponadto regulują proces fermentacji w przewodzie pokarmowym oraz przyspieszają usuwanie nagromadzonych gazów. Stosowanie tej rośliny jest więc bardzo pomocne przy problemach z trawieniem. Łagodzi również zaparcia, wzdęcia i zapobiega odbijaniu. Pobudzanie układu pokarmowego do działania sprawia, że apetyt, a tym samym jest Dong quai polecany dzieciom z zaburzeniami odżywiania.

Wykazano, że pochodne furanokumaryny oraz niektóre komponenty olejku eterycznego działają rozkurczowo na mięśnie przewodu pokarmowego, głównie dróg żółciowych. Dzięgiel chiński jest więc skutecznym środkiem wykorzystywanym przy częstym bólu brzucha i skurczach żołądka.

Napary i nalewki z korzenia A. sinensis są polecane w przypadku wrzodów żołądka oraz niestrawności. Dobrym rozwiązaniem jest także w tym przypadku przygotowywać preparat na bazie mieszanki, gdzie dzięgiel połączony jest z szałwią i piołunem.

2.3. Układ endokrynny

2.3.1. Estrogen

Dong quai jest bogatym źródłem związków z grupy fitoestrogenów. Pomimo tego, że wykazują one słabsze działanie od kobiecych estrogenów, to są w stanie łączyć się chemicznie z receptorami tych hormonów w organizmie i regulować gospodarkę hormonalną. Spadek poziomu estrogenu, pojawiający się w okresie menopauzy, jest przyczyną jej wielu negatywnych symptomów, do których należą m.in. uderzenia gorąca, wahania nastrojów, nadmierne pocenie się w nocy i suchość pochwy. Naukowcy przekonują więc o skuteczności suplementacji rośliny w redukcji tych objawów.

Dzięgiel chiński jest także wykorzystywany jako środek zapewniający prawidłową czynność macicy, a także regulujący cykl menstruacyjny. Wykazano, że jego stosowanie skutkuje redukcją objawów związanych z miesiączka, do których należą: zespół napięcia przedmiesiączkowego i bóle menstruacyjne.

Wyniki badań pokazują także, że dong quai jest pomocny przy skurczach menstruacyjnych, które są szczególnie silne u kobiet tuż przed klimakterium. Skuteczność stosowania rośliny w tym przypadku wynika zapewne stąd, iż jej składniki aktywne działają rozkurczająco. Za efekt ten odpowiadają głównie obecne w niej kumaryny, które rozszerzają naczynia krwionośne, a tym samym poprawiają ukrwienie macicy i mogą zwalczać miejscowe stany zapalne.

2.4. Działanie antynowotworowe

Naukowcy udowodnili, że dong quai może być potencjalnie wykorzystywany w profilaktyce oraz terapii choroby nowotworowej. Przyjmowanie rośliny hamuje cykl wzrostu komórkowego oraz wywołuje apoptozę komórek nowotworowych. Skuteczność dzięgla potwierdzono w przypadku nowotworu mózgu, białaczki oraz raka okrężnicy. Ponadto wyniki badań z 2011 roku sugerują, że stosowanie tej rośliny ogranicza ryzyko rozwoju anemii, czyli niedoboru czerwonych krwinek u ludzi cierpiących z powodu choroby nowotworowej.

2.5. Działanie przeciwbólowe

Olejek dzięglowy, czyli olejek eteryczny rośliny pozyskiwany z jej korzeni, stosowany zewnętrznie pomaga zwalczyć ból o podłożu reumatycznym, a także ból korzonków, nerwoból i bóle gośćcowe. Wykazano, że obecne w olejku składniki aktywne pomagają leczyć wysięki okołostawowe, także te które są następstwem urazów. Ponadto odżywiają one tkankę chrzęstną oraz pobudzają proces usuwania z niej toksycznych produktów przemian materii.

Wykazano także, że dzięgiel jest skutecznym środkiem w przypadku usuwania zakwasów po treningu. W tym przypadku zaleca się wcieranie preparatu w bolące miejsca. Osoby przeziębione, walczące z bólem mięśni czy nerwobólami powinny nacierać sobie olejkiem stopy oraz plecy.

2.6. Zastosowanie w kosmetyce

Roślina ta od dawna stosowana jest w produkcji kosmetyków. W dzięglu obecnych jest bowiem wiele składników odżywczych, w tym głównie przeciwutleniaczy, witamin, duże ilości kwasu walerianowego, olejki eteryczne, które z powodzeniem wykorzystuje się w leczeniu różnych dolegliwości skórnych. Wielokrotne próby kliniczne potwierdziły, że stosowanie kosmetyków zawierających dzięgiel znacząco poprawia wygląd i kondycję skóry.

Angelica sinensis wykorzystywana jest przede wszystkim przy produkcji środków do mycia twarzy. Preparaty te przeznaczone są głównie do skóry trądzikowej, poniewaz posiadają wyjątkowe własciwości oczyszczajace i ściągające. W niezależnych testach skórnych wykazano, że składniki aktywne rośliny redukują zmiany trądzikowe skóry, a dodatkowo jej regularne stosowanie przeciwdziała ich powstawaniu.

W przypadku środków przeznaczonych do kąpieli, dzięgiel chiński warunkuje ich łagodzące i kojące właściwości. Po zastosowaniu tych preparatów skóra jest znacznie bardziej miękka, a występujące na niej stany zapalne zostają zmniejszone. Popularne jest również wykorzystanie rośliny w celu zwalczania egzemy. Kuracja roślina daje w tym przypadku zdumiewające efekty. A. sinensis jest także polecana w przypadku leczenia bielactwa. Udowodniono, że obecna w roślinie ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna, a także inne pochodne furanokumaryny działając na skórę stymulują produkcję pigmentu melaniny.

Obecność witaminy E sprawia, że anielskie ziele jest wykorzystywane w produkcji kosmetyków zapobiegających wypadaniu włosów. Pobudza ono bowiem krążenie krwi, a tym samym i tlenu w organizmie, także w skórze głowy. W efekcie większa ilość tego gazu oraz pozostałych składników odżywczych niezbędnych dla prawidłowego wzrostu włosa dociera do cebulek włosowych i zapewnia jego prawidłowy rozwój. Wykazano także, że dzięgiel chiński jest w stanie pobudzić regenerację uszkodzonych mieszków włosowych. Ze względu na fakt, iż składniki aktywne A. sinensis posiadają właściwości przeciwzapalne oraz działają przeciwświądowo, roślina ta jest wykorzystywana przy produkcji szamponów przeciwłupieżowych.