Cytryniec | Schisandra chinensis

1.1. Historia i pochodzenie

Schisandra chinensis jest rośliną należącą do rodziny cytryńcowatych (Schisandraceae Blume). Wcześniej zaliczana była do roślin magnoliowatych (Magnoliaceae) Naturalnie występuje w północno-wschodniej części Chin oraz na niektórych obszarach Rosji. Roślina ta ze względu na swoje wyjątkowe właściwości lecznicze znana jest od setek lat w tradycyjnej medycynie chińskiej. Początkowo jej wykorzystanie związane było z przedłużaniem życia. Wierzono, że jej przyjmowanie może skutecznie polepszyć nie tylko jakość życia, ale także opóźnić procesy starzenia się oraz podnieść poziom energii.

Oprócz właściwości leczniczych, Schisandra jest także rośliną ozdobną. Tworzy pędy i pnącza, na których pojawiają się piękne kwiaty oraz liście. Te ostatnie mają kształt eliptyczny i zakończone są czerwonymi ogonkami. Jej cechą charakterystyczną są wielokolorowe liście zmieniające zabarwienie w zależności od pory roku. Posiada także jaskrawoczerwone owoce (jagody) zebrane w grona dojrzewające wczesna jesienią. Jest to roślina rozdzielnopłciowa, jednopienna. Oznacza to, że na jednym okazie występują zarówno kwiaty męskie, jak i żeńskie. Są one bardzo drobne, białe bądź kremowo różowe i rosną od maja do czerwca. Cytryniec jest rośliną mrozoodporną – potrafi przetrwać nawet w temperaturze -40℃. Schisandra najlepiej rośnie na glebach żyznych, wilgotnych oraz dobrze oświetlonych. Nie toleruje jednakże silnego bezpośredniego nasłonecznienia i terenów podmokłych.

Inna nazwa cytryńca – Wu Wei Zi – oznaczająca jagodę o pięciu smakach odnosi się do tego, że podczas jedzenia owoc tej rośliny na początku jest kwaśny, następnie odczuwa się żywiczy posmak oraz gorycz, później jest słodki, a na końcu słony. Dawniej wierzono, że właśnie przez te pięć różnych smaków wpływa on na prawidłowe funkcjonowanie pięciu organów: nerek, wątroby, serca, płuc i śledziony.

Pierwszy opis tej rośliny pochodzi z najstarszej farmakopei chińskiej, która powstała w roku 250 p.n.e. W ziołolecznictwie cytryńca wykorzystuje się z kolei od 2000 roku p.n.e. Jest to roślina silnie stymulująca ośrodkowy układ nerwowy, używana także w leczeniu chorób płuc, niedokrwistości, osłabienia pamięci oraz w przypadku czerwonki. Picie naparu z cytryńca miało chronić skutecznie przed szkorbutem, a także tonizować cały organizm. Schisandra była tak bardzo cenioną rośliną w dawnych Chinach, że składano ją w darach dla chińskich cesarzy. W medycynie Dalekiego Wschodu nalewka z cytryńca stosowana jest również w przypadku zapalenia wątroby oraz woreczka żółciowego ze względu na to, że działa żółciopędnie.

Cytryniec był obecny także w diecie radzieckich lotników podczas II wojny światowej. Po spożyciu zauważali oni łatwiejsze przystosowanie oczu do ciemności oraz większą ostrość widzenia w tych warunkach.

1.2. Klasyfikacja

Cytryniec chiński zaliczany jest do roślin adaptogennych. Jest uważany także za stymulant ośrodkowego układu nerwowego. Przynależność do tej grupy wynika z faktu, że gatunek ten zwiększa zdolność organizmu do przystosowania się do zmieniających się warunków środowiskowych oraz podnosi jego odporność na szkodliwy wpływ czynników stresowych. Poprawia również metabolizm mózgowia, czyli pobudza procesy poznawcze, analityczne oraz kojarzeniowe. Dodatkowo Schisandra wykazuje działanie neuroprotekcyjne (przeciwdziała bądź hamuje zmiany zanikowe w centralnym układzie nerwowym). Roślina ta została także sklasyfikowana jako silny antyutleniacz. W związku z czym działa ochronnie oraz przeciwzapalnie. Lignany obecne w cytryńcu zapobiegają uszkodzeniom wątroby, a także przyspieszają procesy jej regeneracji, czyli działają hepatoprotekcyjnie. Ponadto wyciąg z owoców cytryńca wpływa korzystnie na sprawność seksualną mężczyzn oraz zwiększa pożądanie u kobiet. W efekcie roślinie tej przypisuje się funkcje prolibidalną.

1.3. Skład

Związkami aktywnymi występującymi w cytryńcu są lignany zaliczane do grupy fitoestrogenów, czyli hormonów roślinnych. Przynależność do tej grupy związana jest z tym, że po przedostaniu się do przewodu pokarmowego i podczas szeregu przemian, przypominają ludzkie estrogeny. Do lignanów tych należą pochodne układu dibenzo-[a,c]-cyklooktenu, czyli schizandryny (A, B i C) schizandrole, schizanteryny oraz gomizyny. Lignany są obecne w każdej części rośliny, ale najwięcej jest ich w korzeniu (ok. 10%)

Ponadto liście, owoce, pędy i kora zawierają olejki eteryczne, z których główne to cytral, karen, α- i ꞵ-chamigren, ꞵ-chamigrenal, p-cymen, α- i ꞵ-pinen, limonen, terpinen, octan bornylu, octan citronelylu, linalol, seskwiterpen, ꞵ-selinen, α-santalen, sanatalol, geraniol, ꞵ-elemen, kuparen i najważniejszy citronelol.

W owocach obecne są przede wszystkim kwasy dikarboksylowe, w tym kwas jabłkowy, kwas winowy oraz bursztynowy. Zawierają one także pektyny, fitosterole, fosfolipidy, karoteny, tokoferole, garbniki katechinowe, cukry oraz alkohole cukrowe: mannitol i sorbitol. Owoce są również bogatym źródłem cyklicznych dipeptydów i saponin triterpenowych.

Ponadto w cytryńcu znaleźć można witaminy (C, E) i wiele bardzo ważnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu mikroelementów (cynk, magnez, żelazo, fosfor, potas).

2.1. Wątroba

Schisandra chinensis jest znana w tradycyjnej medycynie chińskiej jako “tonik wątrobowy”. W przeciągu ostatnich 40 lat przeprowadzono liczne doświadczenia, które potwierdzają hepatoprotekcyjne właściwości cytryńca. Jednym z nich objęto 102 pacjentów z wirusowym zapaleniem wątroby. Po 25 dniach kuracji, polegającej na przyjmowaniu suchych owoców tej rośliny, w 72 przypadkach zauważono optymalizację poziomu enzymów wątrobowych. Dodatkowo podczas badania nie zaobserwowano żadnych skutków ubocznych. Według zwolenników medycyny naturalnej i ziołolecznictwa, Schisandra stanie się wkrótce najefektywniejszym lekiem ziołowym wykorzystywanym do leczenia schorzeń wątroby.

Za właściwości hepatoprotekcyjne cytryńca odpowiadają przede wszystkim zawarte w nim związki aktywne z grupy lignan. Udowodniono, że przyspieszają one regenerację wątroby w przypadku jej wirusowego zapalenia, a także w stanach zapalnych wywołanych różnymi czynnikami chemicznymi. Mechanizm działania tych substancji aktywnych polega na pobudzaniu hepatocytów do produkcji glutationu. Jest to najpowszechniejszy związek z grupy tioli obecny w organizmach żywych. Ze względu natomiast na fakt, że glutation potrafi odrywać oraz przyłączać elektrony wykazuje właściwości antyoksydacyjne. Chroni on grupy -SH obecne w białkach przed utlenianiem. W formie zredukowanej glutation posiada wolną grupę tiolową, którą wykorzystuje do redukcji nadtlenków (sam glutation w tym przypadku ulega utlenieniu). W efekcie jest znakomitym “zmiataczem wolnych rodników” chroniącym komórki przed ich uszkodzeniem. Lignany obecne w cytryńcu, a dokładniej schizandryny i schizandrole zatrzymują również postępujacą martwicę komórek wątrobowych.

Ponadto z badań wynika, że podawanie zwierzętom wyciągu z owoców cytryńca obniża poziom aminotransferazy alaninowej (ALAT). Jest to enzym wewnątrzkomórkowy, który w odpowiedniej ilości jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania hepatocytów. Wzrost jego stężenia wynika zazwyczaj z niewydolności krążenia, z hipoksja (niedobór tlenu w tkankach), z toksycznego uszkodzenia wątroby, a także z wirusowego jej zapalenia. Ekstrakt z cytryńca jest więc skutecznym lekiem stosowanym w przypadku powyższych schorzeń.

2.2. Układ nerwowy

Cytryniec chiński został sklasyfikowany jako stymulant ośrodkowego układu nerwowego. Wynika to z jego wpływu na zwiększenie reakcji odruchowych, a także poprawę sprawności umysłowej. W Chinach od dawna roślina ta jest wykorzystywana jako lek na depresję oraz w przypadku nadmiernego pobudzenia czy drażliwości i utraty pamięci. W tradycyjnej medycynie chińskiej panuje powszechne przekonanie, że Schisandra działa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, dzięki czemu stosuje się ją do walki z bezsennością.

Obecne w cytryńcu składniki aktywne skutecznie chronią komórki nerwowe przed szkodliwym wpływem wolnych rodników powstałych z rozkładu nadtlenków, które uszkadzając neurony prowadzą do rozwoju chorób neurodegeneracyjnych (Alzheimer, choroba Parkinsona czy choroba Huntingtona). Schisandra chinensis wykazuje więc działanie neuroprotekcyjne.

2.2.1. Właściwości adaptogenne

Cytryniec chiński, obok żeń-szenia i różeńca górskiego, jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych roślin o właściwościach adaptogennych. Oznacza to, że jego stosowanie zwiększa odporność organizmu w sytuacjach stresowych oraz wytrzymałość na wysiłek fizyczny i umysłowy. Obserwuje się także, że suplementacja cytryńca może prowadzić do znaczącej redukcji stanów lękowych i poprawiać samopoczucie. Doświadczenie na myszach, które stymulowano czynnikami stresowymi potwierdziło adaptacje organizmów w ciężkich warunkach. U osobników zaobserwowano zwiększone ciśnienie krwi, zmniejszenie częstotliwości skurczów serca oraz wzrost ich amplitudy.

Badanie, któremu poddano sportowców pokazało, że cytryniec podnosi wydolność ich organizmów w sytuacjach zwiększonego wysiłku. Jego stosowanie pozwala także na racjonalne wydatkowanie energii w mięśniach oraz na szybszą regenerację sił po treningu. Ponadto cytryniec pozwala chorym, których poddano zabiegom chirurgicznym na szybszy powrót do zdrowia.

2.2.2. Wzrok

Wśród uczonych praktykujących tradycyjną medycynę chińską panuje przekonanie, że środki poprawiające funkcjonowanie wątroby mają pozytywny wpływ na zmysł wzroku. Badania w tym kierunku potwierdziły, że cytryniec chiński pomaga w adaptacji oczu do ciemności i oraz podnosi zdolność nocnego widzenia w 90% przypadków. W efekcie ustalono, że ekstrakt z nasion tej rośliny wyostrza wzrok i rozszerza pole widzenia. Codzienne przyjmowanie cytryńca (przez 2 miesiące) przez dzieci, u których zdiagnozowano krótkowzroczność i astygmatyzm, skutkowało spowolnieniem rozwoju choroby.

2.3. Układ krwionośny

Badania w zakresie wpływu cytryńca na układ krwionośny wykazały, że stosowanie tej rośliny reguluje poziomu cukru oraz cholesterolu we krwi. Dodatkowo udowodniono, że cytryniec działa przeciwkrwotocznie i przeciwalergicznie, a także hamuje rozwój bakterii (np. gronkowiec złocisty).

Suplementacja cytryńca jest szczególnie polecane osobom cierpiącym z powodu chorób serca. Roślinę tę wykorzystuje się z powodzeniem do leczenia choroby wieńcowej serca. W Korei natomiast używa jej się do łagodzenia objawów sercowo-naczyniowych, które występują u kobiet w okresie menopauzy.

2.4. Układ oddechowy

Schisandra chinensis jest wykorzystywana do leczenia schorzeń związanych z układem oddechowym, takich jak duszności, świszczący oddech oraz kaszel. Jest także polecana astmatykom. Roślina ta doskonale oczyszcza drogi oddechowe i wzmacnia odpornosć organizmu na szkodliwe substancje znajdujące się we wdychanym powietrzu. Badania z wykorzystaniem świnek morskich potwierdziły, że obecny w cytryńcu związki aktywne – gomizyny – wykazują działanie przeciwkaszlowe.

2.5. Skóra

Wyciągi z cytryńca są często wykorzystywane w kosmetologii. Preparaty powstałe na bazie tych ekstraktów odznaczają się wyjątkowymi właściwościami nawilżającymi oraz regeneracyjnymi. Obecność wielu związków aktywnych sprawia, że cytryniec wykazuje działanie przeciwzapalne. Jego zewnętrzne stosowanie pomaga także redukować przebarwienia i zaskórniki. Ponadto roślina ta działa ujędrniająco na skórę oraz zapewnia jej piękny kolor.