Cistanche | Cistanche tubulosa

1.1. Historia i pochodzenie

Cistanche tubulosa to jeden z 22 gatunków z rodzaju Cistanche, występujących na pustyniach i półpustyniach półkuli północnej. Rosną one m.in. w chińskich prowincjach Xinjiang, Gansu i Qinghai oraz w Iranie, Pakistanie, Indiach i Mongolii. Ich uprawa wymaga specyficznych warunków: jałowych gleb, dużych wahań temperatury, intensywnego nasłonecznienia i rocznych opadów nie wyższych niż 250 mm. Niezbędna jest również obecność żywiciela, gdyż Cistanche to rośliny obligatoryjnie pasożytnicze. Nie wytwarzają chlorofilu i nie prowadzą fotosyntezy, czerpią więc substancje odżywcze z korzeni innych roślin. Żywicielami Cistanche tubulosa są janowce, tamaryszki i łoboda solniskowa. Pędy Cistanche wyrastają często w znacznej odległości od tych roślin, gdyż w warunkach pustynnych wytwarza ona rozległe systemy korzeniowe. W marcu i kwietniu pojawiają się duże, żółte kwiaty, zebrane w grono o wysokości do 50 cm. Upodabnia to kwitnącą C. tubulosa do hiacynta i jest powodem nazywania jej właśnie pustynnym hiacyntem.

Cistanche była znana w tradycyjnej medycynie chińskiej od najdawniejszych czasów. Pojawiała się już w chińskiej Materia Medica, której autorstwo przypisuje się “Czerwonemu Cesarzowi” Shennongowi – według legend, jednemu z twórców tej tradycji ziołolecznictwa. Zaliczył on ziele Cistanche, nazywane Rou Cong Rong, do ziół klasy średniej. Roślinę tę uważano za znakomity tonik i, ze względu na jej właściwości adaptogenne, nazywano pustynnym żeń-szeniem. Często stosowano ją jako lek na choroby nerek i zaparcia ale również dla wzmocnienia potencji czy płodności (u kobiet). Stanowiła również środek wzmacniający receptury, w których wykorzystywano żeń-szeń (Panax ginseng).

Od lat 80. XX wieku zainteresowanie Cistanche pojawiło się również w świecie zachodnim. Naukowcy analizowali działanie tej rośliny, znajdując dowody na jej skuteczność w wielu tradycyjnych zastosowaniach.

1.2. Klasyfikacja

Cistanche zaliczana jest do grupy adaptogenów ze względu na szeroki wachlarz prozdrowotnych właściwości. M.in. zapobiega nadmiernemu wzrostowi poziomu glukozy i cholesterolu. Jest również skutecznym afrodyzjakiem, gdyż podnosi poziom testosteronu i poprawia potencję. Wykazano także jej działanie wspierające pracę układu odpornościowego i nerwowego. Ponadto udowodniono, że może ona przyczynić się do opóźnienia procesów prowadzących do przedwczesnego starzenia się organizmu.

1.3. Skład

Olejek eteryczny Cistanche zawiera alkany, aldehydy, terpenoidy, fenyloetanoidy, związki heterocykliczne. Wśród związków nielotnych zidentyfikowano irydoidy, alditole, glikozydy oligosacharydy i polisacharydy. Do substancji biologicznie czynnych należą:

• glikozydy fenyloetanoidowe (PhG)
• echinakozyd
• akteozyd
• tubulozyd B

2.1. Wpływ na układ nerwowy

2.1.1. Wpływ na zdolności poznawcze

Pamięć i zdolność do uczenia się to funkcje mózgu będące ważnymi czynnikami w określaniu inteligencji. Ich upośledzenie często stanowi symptom nieprawidłowości w pracy ośrodkowego układu nerwowego lub świadczy o postępujących procesach neurodegeneracyjnych. Badania naukowe udowodniły, że deficyty zapamiętywania i przypominania sobie informacji ściśle wiąże się z zaburzeniami transmisji synaptycznej lub metabolizmu neuroprzekaźników oraz innych substancji w obrębie mózgu.

Badania prowadzone z wykorzystaniem modeli zwierzęcych wielokrotnie udowodniły, że Cistanche tubulosa dobrze sprawdza się jako środek wzmacniający zdolności poznawcze. Naukowcy wykazali, że podawanie ekstraktu z tej rośliny zapobiegło amnestycznemu efektowi skopolaminy i azotynu sodu. Pustynny żeń-szeń okazał się skuteczniejszy na tym polu niż piracetam. W innym eksperymencie, ze szczurzym modelem choroby Alzheimera, echinakozyd i akteozyd znajdujące się w wyciągu z Cistanche przeciwdziałały odkładaniu się beta-amyloidu i pozwoliły na złagodzenie zaburzeń poznawczych. Wykazano również, że te związki stymulują ekspresję cholinergicznego receptora nikotynowego, osłabioną przez beta-amyloid. Wpływa to na wzmocnienie tej sfery neuroprzekaźnictwa, a tym samym na wsparcie zdolności poznawczych.

Przeprowadzono również niewielkie badanie kliniczne Cistanche tubulosa. Pacjentom, u których zdiagnozowano chorobę Alzheimera, przez okres 48 dni przyjmowali ekstrakt z tej rośliny. Zmiany rejestrowano za pomocą kilku testów sprawdzających zdolności poznawcze i służących ocenie codziennego funkcjonowania, które również zostaje zaburzone w przebiegu tej choroby. Choć otrzymane wyniki nie były statystycznie istotne, wydaje się, że pustynny żeń-szeń ma potencjał, by stać się przynajmniej pomocą w leczeniu tej formy demencji, szczególnie przy łagodnym lub umiarkowanym natężeniu objawów. W Chinach wodny ekstrakt z Cistanche tubulosa dostępny jest jako lek przeciw otępieniu wydawany na receptę.

2.1.2. Działanie neuroprotekcyjne

Wyniki testów przeprowadzonych in vitro oraz z wykorzystaniem zwierzęcych modeli choroby Parkinsona wskazuje na skuteczność ekstraktów z Cistanche tubulosa w ograniczaniu negatywnych zmian pojawiających się wskutek postępującego procesu neurodegeneracyjnego. Ich podawanie zwiększało aktywność ruchową i sprawność myszy, u których wywołano obumieranie neuronów dopaminergicznych. Zaobserwowano u nich ponadto wzrost ekspresji hydroksylazy tyrozynowej, enzymu biorącego udział w produkcji dopaminy, oraz neurotroficznego czynnika pochodzenia glejowego (GDNF, ang, glial cell line derived neurotrophic factor). Redukcji uległa natomiast liczba komórek apoptotycznych. Wydaje się, że występujące w Cistanche związki z grupy glikozydów fenyloetanoidowych, a szczególnie echinakozyd, skutecznie zapobiegają obumieraniu neuronów i wpływają na podniesienie poziomu dopaminy w ośrodkowym układzie nerwowym. Tubulozyd B również jest substancją pomocną na tym polu – udowodniono, że znacząco osłabia szkodliwe działanie neurotoksyn, a także fragmentację DNA i stres oksydacyjny. W innym badaniu wykazano, że echinakozyd nasila ekspresję transportera dopaminy w neuronach prążkowia oraz hamuje agregację alfa-synukleiny.

Wyniki badań przeprowadzonych in vitro wskazują również na potencjał wyciągu z Cistanche w hamowaniu epizodów epileptycznych w obrębie neuronów hipokampa. Udowodniono, że związek ten zmniejszał indukowany wzrost częstości spontanicznych pobudzających prądów postsynaptycznych (sEPSC), nie wpływając przy tym na ich amplitudę, co sugeruje presynaptyczny mechanizm działania. Dodatkowo redukuje on uwalnianie glutaminianu do synaps, co zapobiega nadmiernemu pobudzaniu neuronów.

2.1.3. Wpływ na nastrój

Wyniki badania naukowego z wykorzystaniem modeli zwierzęcych udowodniły, że ekstrakt z Cistanche wykazuje działanie antydepresyjne. Mechanizmem leżącym u podstaw tego efektu może być redukcja aktywności monoaminooksydazy (MAO), prowadząca do zwiększenia poziomu dopaminy w ośrodkowym układzie nerwowym. U zwierząt obserwowano również obniżenie stężenia kortykosteronu w surowicy krwi, co świadczy o zmniejszonym poziomie stresu.

W innym badaniu dowiedziono, że mechanizm prowadzący do poprawy nastroju po przyjmowaniu ekstraktu z Cistanche tubulosa może mieć także inne podłoże. Jego autorzy oparli się na teorii istnienia układu czynnościowego nazywanego osią mózg-jelita. Podkreśla ona szczególne znaczenie mikrobioty jelit dla prawidłowego zdrowia – zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Jednym z elementów tej osi czynnościowej jest serotonina, wytwarzana przez komórki enterochromafinowe jelit, która oddziałuje na receptory przekazujące informacje do mózgu. Stanowi ona ponad 90% całej serotoniny produkowanej w organizmie. Na proces jej uwalniania znaczący wpływ mają bakterie zasiedlające jelita. Zwierzęta, którym podawano doustnie ekstrakt z Cistanche tubulosa charakteryzowały się zmienioną mikrobiotą jelit oraz zwiększonym stężeniem serotoniny w okrężnicy. Obserwowano u nich również podniesienie poziomu tego neuroprzekaźnika w ośrodkowym układzie nerwowym. Miało to wpływ również na behawior – szczury, którym podawano Cistanche wykazywały znaczną poprawę w zakresie zachowań stanowiących objawy depresji.

2.2. Wpływ na układ rozrodczy

2.2.1. Wpływ na poziom testosteronu, potencję i płodność u mężczyzn

Wyniki licznych badań naukowych potwierdziły, że Cistanche tubulosa skutecznie podnosi poziom testosteronu u mężczyzn i wspomaga leczenie niepłodności. W eksperymencie z wykorzystaniem modelu zwierzęcego udowodniło, że przyjmowanie ekstraktu z tej rośliny przez okres 20 dni przyniosło efekt w postaci ponad dwukrotnego zwiększenia liczebności plemników. Podniesiony był także odsetek prawidłowych komórek, co ma istotny wpływ na płodność. Zarejestrowano też wzrost poziomu testosteronu. Związkiem o największym znaczeniu jest tu echinakozyd. Wykazano bowiem, że to właśnie on wpływa na intensyfikację wytwarzania hormonów odpowiedzialnych za produkcję plemników. Echinakozyd oddziałuje na receptory androgenowe w podwzgórzu i hamuje ujemne sprzężenie zwrotne regulujące produkcję testosteronu. W ten sposób dochodzi do zwiększenia uwalniania hormonu luteinizującego (LH), który z kolei pobudza komórki śródmiąższowe jąder do wytwarzania testosteronu. Udowodniono również, że Cistanche poprawia reakcję erekcyjną prącia, nawet w przypadku szczurów poddanych chirurgicznej kastracji. Otrzymane wyniki świadczyły o tym, że roślina ta przyczyniła się do zmniejszenia opóźnienia erekcji i wydłużenia czasu jej trwania. Wyniki badań sugerują, że efekt ten może być związany z wpływem echinakozydu na komórki śródbłonka naczyń krwionośnych i zwiększenie produkcji tlenku azotu, który działa wazodylatacyjnie. Poprawa potencji i płodności wskutek przyjmowania Cistanche tubulosa następowała również u zwierząt, u których wywołano cukrzycę.

2.2.2. Wpływ na objawy menopauzy u kobiet

Prowadzono badania nad wpływem Cistanche tubulosa na organizm w okresie menopauzy. W tym celu wykorzystano model zwierzęcy – samice szczurów po resekcji jajników. Przez okres 21 dni podawano im różne dawki glikozydów fenyletanoidowych wyizolowanych z Cistanche. Zaobserwowano poprawę stanu macicy, a także innych narządów wewnętrznych, jak również podniesienie poziomu hormonów płciowych: estradiolu i testosteronu. Obniżone było zaś stężenie hormonu uwalniającego gonadotropiny (GnRH) oraz samych gonadotropin: hormonu luteinizującego (LH) i folikulotropowego (FSH). Wyniki te świadczą o tym, że pustynny żeń-szeń wykazuje potencjał jako wsparcie terapii w okresie okołomenopauzalnym.

2.3. Wpływ na długowieczność

Długość życia organizmu zależy od wielu różnorodnych czynników. Jednym z nich są uszkodzenia oksydacyjne, wynikające z działania wolnych rodników tlenowych. Wyniki badań naukowych pozwoliły udowodnić, że echinakozyd wykazuje działanie przeciwutleniające, dzięki czemu chroni DNA przed skutkami oddziaływania reaktywnych form tlenu. Wielokrotnie potwierdzono, że związek ten pozwala zredukować stres oksydacyjny.

Drugim istotnym elementem jest aktywność telomerazy, która pozwala na zwiększenie liczby możliwych podziałów komórkowych poprzez wydłużenie telomerów – końcowych odcinków chromosomów. Udowodniono, że Cistanche tubulosa stymuluje aktywność telomerazy, co przyczyniło się do wydłużenia życia u nicieni Caenorhabditis elegans. Podobne efekt udało się uzyskać także u innych organizmów: muszki owocowej (Drosophila melanogaster) oraz myszy. U zwierząt tych obserwowano również poprawę innych parametrów związanych z procesem starzenia się, w tym wydajność układu odpornościowego (proliferację limfocytów i zdolność fagocyrarną makrofagów). Wyniki innych badań świadczą też o tym, że pustynny żeń-szeń wpływa korzystnie na pracę mitochondriów. Udowodniono również, że przeciwdziała on związanym ze starzeniem się niekorzystnym zmianom w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, wpływając między innymi na aktywność neuronów hipokampa, co wspomaga pamięć i zapobiega pojawianiu się otępienia starczego i innych form demencji.