Termin “psychosomatyka” został wprowadzony do medycyny w 1818 roku przez J.Ch. Heinrotha i oznacza całościowe ujmowanie problemów chorego. Między psychiką a ciałem istnieje wzajemne połączenie. Z tego względu każde doznanie psychiczne zostawia swój ślad w ciele i odwrotnie – każda choroba somatyczna ma swoje odzwierciedlenie w stanie psychicznym. Według jednej z definicji zaburzenia psychosomatyczne są chorobami cielesnymi, które są częściowo lub całkowicie wywołane przez czynniki emocjonalne. Mogą dotyczyć każdego narządu w ciele, lecz najczęściej obejmują dolegliwości w układzie sercowo-naczyniowym, pokarmowym, oddechowym, moczowo-płciowym lub ruchu. Szacuje się, że na zaburzenia psychosomatyczne cierpi 10-15 procent populacji. [1,2]
1. Etiologia
Istnieją dwie główne teorie dotyczące powstawania chorób psychosomatycznych – zakładająca swoistość etiologii oraz zakładająca nieswoistość etiologii.
1.1. Teoria zakładająca swoistość etiologii
Teoria ta wywodzi się z psychoanalizy i zakłada, że każde schorzenie psychosomatyczne jest spowodowane istniejącym konfliktem psychicznym lub wybranymi cechami osobowości. Do jej autorów należą psychoanalitycy tacy jak Freud, Ferenczi, Jelliffe czy Deutsch, którzy sądzili, że zaburzenie czynności fizjologicznych jest wyrazem podświadomych, symbolicznych i stłumionych pragnień. Według nich osoby objęte chorobami nie wykształciły umiejętności wyrażania swoich problemów emocjonalnych. Przykładem jest konwersja histeryczna opisana przez Freuda. Jest to objaw obecny w nerwicy histerycznej, polegający na pojawieniu się różnych dolegliwości somatycznych, które nie mają uzasadnienia w faktycznym stanie zdrowia pacjenta. Z kolei według psychologa Franza Alexandra przyczyną zaburzeń somatycznych są nieświadome konflikty pochodzące z dzieciństwa, które rzutują na rozwój specyficznych cech osobowości. Uważa on, że określona trudna sytuacja może reaktywować stary konflikt i przyspieszać wystąpienie choroby. [2,3]
1.2. Teoria zakładająca nieswoistość etiologii
Autorem tej teorii jest lekarz Hans Selye. Według niego choroby powstają na skutek oddziaływania niespecyficznego stresora na narząd, którego wrażliwość jest nasilona z powodu działania czynników usposabiających. W tym ujęciu czynniki emocjonalne należą do względnych czynników chorobotwórczych, które mogą wywołać reakcję patologiczną tylko w określonych okolicznościach. Z tego powodu stres nie spowoduje choroby u każdego człowieka oraz podobny poziom stresu może wywołać zaburzenie w różnych narządach. Selye podkreślał, że psychogenne czynniki mogą prowadzić do zaburzenia funkcji jakiegoś narządu. Dzieje się to najczęściej w fazie wyczerpania, gdy danej osobie nie uda się wytworzyć reakcji przystosowawczej w odpowiedzi na trudne doświadczenia. Sama zdolność przystosowania zależy jednak od wielu czynników, takich jak uwarunkowania genetyczne, czynniki środowiskowe czy konstytucja fizyczna danej osoby. [2]
2. Typy osobowości
Najpopularniejszą teorią dotyczącą związku psychiki z chorobami somatycznymi jest ta mówiąca o podziale na 4 typy osobowości, z których każdy ma potencjalny wpływ na rozwój określonych chorób.
2.1. Osobowość typu A
Pojęcie osobowości typu A, zwanej również osobowością wieńcową, zostało wprowadzone pod koniec lat 50. XX wieku przez dwóch kardiologów – Meyera Friedmana i Raya Rosenmana. Lekarze na podstawie obserwacji klinicznych pacjentów z chorobą wieńcową zauważyli, że wszyscy oni wykazywali podobne cechy osobowości. Ludzie ci funkcjonowali w ciągłym pośpiechu, charakteryzowali się nadmierną ambicją, dążeniem do perfekcji, chęcią rywalizacji i dominacji. Takie osoby cechują się dużym poziomem wrogości i nieufności względem otoczenia. Ponadto są energiczne, wybuchowe, szybko mówią i chodzą, dużo gestykulują oraz mają tendencję do przerywania rozmówcom. Wyniki badań naukowych wykazały, że u osób o typie osobowości A znacząco wzrasta ryzyko zachorowania na nadciśnienie tętnicze oraz chorobę wieńcową. Ponadto statystycznie częściej dochodzi u nich do zgonu z powodu ostrych zespołów wieńcowych. [3,4]
2.2. Osobowość typu B
Osoby typu B stanowią przeciwieństwo typu A. Są bardziej zrównoważone, elastyczne i mniej podatne na stres związany z presją czasu czy osiągnięć. Cechują się ambicją, ale nie nadmierną, gdyż mają realistyczne wymagania wobec siebie i otoczenia. Dzięki temu są spokojniejsze i bardziej wyluzowane. Osoby typu B z założenia są mniej narażone na choroby układu krążenia. [4]
2.3. Osobowość typu C
Osobowość typu C, zwana również nowotworową, została opisana przez psychologa Lawrence LeShan. Cechuje ją brak zdolności do wyrażania gniewu, pozorna łagodność i optymizm, brak asertywności, cierpliwość i ugodowość. Są mało aktywne społecznie oraz zależne od innych osób. Często towarzyszy im poczucie winy i bezradności. Według LeShana osoby C często doświadczyły w przeszłości utraty bliskiej osoby, co skutkowało pojawieniem się w dorosłym życiu poczucia krzywdy, żalu i osamotnienia. Obserwuje się u nich zwiększone ryzyko rozwoju chorób nowotworowych i gorszy ich przebieg. [3]
2.4. Osobowość typu D
Pojęcie osobowości typu D zostało wprowadzone do literatury w 1995 roku przez psychologa klinicznego Johana Denolleta. Jest ostatnim wyodrębnionym rodzajem osobowości, który charakteryzuje się negatywną emocjonalnością i wycofaniem społecznym. Takie osoby mają tendencję do doświadczania negatywnych emocji, takich jak depresja, lęk, gniew czy wrogość. Są pesymistami, nie odczuwają satysfakcji z życia i mają niskie poczucie własnej wartości. Nie dążą do kontaktów społecznych i towarzyszy im lęk przed odrzuceniem. Pacjenci z osobowością typu D są około 4-krotnie bardziej narażeni na chorobę niedokrwienną serca w porównaniu z innymi typami. Oprócz tego występuje u nich zwiększone ryzyko rozwoju astmy oskrzelowej, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, łuszczycy oraz chorób psychicznych, a zwłaszcza depresji. Przebieg choroby u tych pacjentów również jest ciężki, gdyż częściej niż inni skarżą się na swój stan somatyczny oraz doświadczają więcej lęku i zaburzeń nastroju. Dodatkowo często prowadzą nieregularny tryb życia, przejawiają antyzdrowotne nawyki i zachowania oraz słabo współpracują w procesie leczenia. [5]
3. Choroby psychosomatyczne
Pierwsze choroby psychosomatyczne opisał Franz Alexander. Wyodrębnił on 7 jednostek, które nazwano później chicagowską siódemką. Należą do nich: [3]
- choroba wrzodowa żołądka
- nadciśnienie tętnicze
- reumatoidalne zapalenie stawów
- atopowe zapalenie skóry
- astma oskrzelowa
- nadczynność tarczycy
- wrzodziejące zapalenie jelita grubego
Obecnie wyróżnia się kilka klasyfikacji chorób psychosomatycznych. Jedną z najbardziej znanych jest podział na 3 główne grupy według Manfreda Bleulera. Obejmują one: [3]
- Choroby organiczne, takie jak nadciśnienie tętnicze, wrzody żołądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba niedokrwienna serca i przewlekły gościec stawowy
- Zaburzenia funkcjonalne, takie jak przewlekłe zaparcia, moczenie mimowolne, większość zaburzeń seksualnych, tiki
- Pośrednie zaburzenia psychosomatyczne, takie jak otyłość, uzależnienia od leków i narkotyków, alkoholizm, samobójstwa
4. Leczenie chorób psychosomatycznych
Leczenie chorób psychosomatycznych obejmuje podejście wielodyscyplinarne, uwzględniające zarówno aspekty fizyczne, jak i psychiczne. Medycyna psychosomatyczna ciągle się rozwija i obejmuje takie gałęzie jak psychoonkologia czy psychodermatologia. W przypadku podejrzenia podłoża psychogennego choroby somatycznej warto skierować pacjenta na konsultację psychiatryczną w celu wykluczenia lub ustalenia konkretnej diagnozy. Następnie w zależności od dolegliwości należy podjąć leczenie farmakologiczne i psychologiczne. Stosuje się psychoterapię poznawczo-behawioralną i psychodynamiczną, techniki relaksacyjne i psychoedukację. Niezwykle istotne jest wsparcie społeczne chorego, szczególnie przez osoby z najbliższego otoczenia. [3]