Śródmózgowie (mesencephalon) jest najmniejszą częścią pnia mózgu, która łączy międzymózgowie z mostem i móżdżkiem. Leży we wcięciu namiotu, a od strony tylnej przykryte jest półkulami mózgowymi i móżdżkiem. W jego skład wchodzą dwa konary mózgowe i blaszka pokrywy śródmózgowia.
1. Budowa zewnętrzna
Śródmózgowie, podobnie jak most oraz rdzeń przedłużony, posiada powierzchnię brzuszną i grzbietową.
1.1. Powierzchnia brzuszna
Powierzchnia brzuszna śródmózgowia jest utworzona przez parzyste odnogi mózgu. Są to grube pasma istoty białej, które biegną od górnego brzegu mostu do półkul mózgu. U dołu, na granicy z mostem, prawa i lewa odnoga są od siebie oddzielone tylko wąską szczeliną szerokości około 2 mm; natomiast u góry, w sąsiedztwie pasma wzrokowego, ta odległość jest większa. Między odnogami znajduje się głęboki dół międzykonarowy. Jest on ograniczony od przodu ciałami suteczkowatymi, a od strony tylno-dolnej górnym brzegiem mostu. W przedniej części dołu międzykonarowego znajduje się zachyłek przedni (który wnika od tyłu między oba ciała suteczkowate), a w części tylnej zachyłek tylny (przykryty wypukłym górnym brzegiem mostu). Natomiast w głębi dołu umiejscawia się istota dziurkowana tylna, od której odchodzą nici korzeniowe nerwu okoruchowego. Dodatkowo powierzchnię brzuszną śródmózgowia mogą krzyżować niestale występujące wiązki włókien poprzecznych – taśma mostu i droga konarowa poprzeczna.
1.2. Powierzchnia grzbietowa
Powierzchnia grzbietowa śródmózgowia utworzona jest przez elementy tworzące pokrywę – blaszkę pokrywy, ramiona wzgórków oraz trójkąt wstęgi. Blaszka pokrywy posiada cztery uwypuklenia zwane wzgórkami. Są to ułożone parami wzgórki dolne i górne, leżące po obu stronach płaszczyzny pośrodkowej. Wzgórki górne mają kształt nieco owalny, o osi długiej biegnącej skośnie w bok i ku górze. Wzgórki dolne są mniejsze i bardziej wypukłe. Od każdego ze wzgórków po bokach biegną ramiona. Są to pasma istoty białej, które służą do połączenia z odpowiednim ciałem kolankowatym należącym do międzymózgowia. Ramię wzgórka górnego jest widoczne na powierzchni pnia mózgowia między poduszką wzgórza a ciałem kolankowatym przyśrodkowym w postaci pasma grubości około 2 mm. Po stronie przyśrodkowej łączy się ze wzgórkiem górnym blaszki pokrywy, a bocznie przechodzi w pasmo wzrokowe oraz w ciało kolankowate boczne. Ramię wzgórka dolnego jest krótsze i znacznie grubsze od ramienia wzgórka górnego. Rozpoczyna się po stronie bocznej wzgórka i biegnie skośnie w bok oraz ku górze, kończąc się w ciele kolankowatym przyśrodkowym. Od strony górno-przyśrodkowej graniczy ze wzgórkiem górnym, a od strony dolno-bocznej – z trójkątem wstęgi. Poniżej wzgórków dolnych pokrywy, po obu stronach wędzidełka zasłony rdzeniowej górnej wychodzi z mózgowia nerw bloczkowy, który następnie biegnie w kierunku bocznym po powierzchni trójkąta wstęgi. Trójkąt wstęgi jest polem leżącym poniżej ramienia wzgórka dolnego. Jego nazwa pochodzi od przebiegających w tym miejscu powierzchownie włókien nerwowych wstęgi przyśrodkowej oraz bocznej.
2. Budowa wewnętrzna
W budowie wewnętrznej śródmózgowia na przekroju poprzecznym można wyróżnić w kolejności od przodu ku tyłowi: odnogi mózgu i nakrywkę (tworzące wspólnie konary mózgu) oraz pokrywę śródmózgowia.
2.1. Odnogi mózgu
Odnogi mózgu stanowią parzystą przednią warstwę śródmózgowia. Na przekroju poprzecznym mają kształt półksiężyca. Zawierają włókna nerwowe, które w większości przebiegają w obrębie śródmózgowia z torebki wewnętrznej do części brzusznej mostu. Rozpoczynają się w komórkach kory mózgu, a kończą w rdzeniu kręgowym (włókna korowo-rdzeniowe), jądrach ruchowych nerwów czaszkowych (włókna korowo-jądrowe), jądrach mostu (włókna korowo-mostowe) i tworze siatkowatym pnia mózgu (włókna korowo-siatkowe).
2.1.1. Włókna korowo-rdzeniowe
Włókna korowo-rdzeniowe są najliczniejszymi włóknami odnóg mózgu, zajmującymi przyśrodkowe ⅗ ich powierzchni. Unerwiają ruchowo mięśnie tułowia i kończyn. Włókna zaopatrujące kończynę dolną leżą bardziej bocznie niż włókna dla tułowia i kończyny górnej.
2.1.2. Włókna korowo-mostowe
Włókna korowo-mostowe biegną po obu stronach drogi korowo-rdzeniowej wzdłuż przyśrodkowej i bocznej części odnogi mózgu. Przyśrodkową część zajmują włókna rozpoczynające się w płacie czołowym, które tworzą drogę czołowo-mostową. Pozostałą część tworzą włókna o początku w pozostałych płatach półkuli mózgu, budując drogę ciemieniowo-potyliczno-skroniowo-mostową.
2.1.3. Włókna korowo-jądrowe
Włókna korowo-jądrowe biegną przeważnie w przyśrodkowej części odnogi mózgu. Zaopatrują one jądra ruchowe nerwów czaszkowych po obu stronach.
2.1.4. Włókna korowo-siatkowe
Włókna korowo-siatkowe są rozproszone zarówno w odnodze, jak i nakrywce konarów. Biegną ku dołowi do tworu siatkowatego.
2.2. Nakrywka
Nakrywka stanowi warstwę środkową śródmózgowia. Od zewnątrz widoczna jest w dole międzykonarowym oraz w obrębie trójkąta wstęgi. W przedniej części nakrywki, na granicy z odnogą mózgu, znajduje się pasmo istoty czarnej, a z tyłu, w otoczeniu wodociągu mózgu, istota szara środkowa. Między tymi dwiema strukturami zlokalizowane są: twór siatkowaty, jądro czerwienne, jądro międzykonarowe oraz pęczki włókien nerwowych.
2.2.1. Istota czarna
Istota czarna jest grubą blaszką istoty szarej, która oddziela po obu stronach odnogę mózgu od nakrywki. Przebiega przez całą długość śródmózgowia, a końcowymi odcinkami wnika do międzymózgowia oraz mostu. Istota czarna składa się z warstwy zbitej i siatkowatej. Warstwa zbita zbudowana jest z gęsto rozmieszczonych komórek nerwowych o kształcie piramid, zwróconych ku odnodze mózgu. Zawierają one duże, ciemno barwiące się ziarnistości Nissla oraz znaczną ilość ciemnego barwnika, melaniny. Z kolei warstwa siatkowata ma żółtawoczerwone zabarwienie, a jej komórki są mniejsze i mają kształt wrzecionowaty. Wysyła ona zębate wypustki w kierunku odnóg mózgu. Do istoty czarnej dochodzi szereg połączeń – z kory mózgu, jądra niskowzgórzowego, prążkowia czy gałki bladej. Aksony wyprowadzajace podążają do prążkowia. Ich substancją przekaźnikową jest dopamina. Funkcją istoty czarnej jest koordynacja ruchów mimowolnych i szybkich.
2.2.2. Istota szara środkowa
Istota szara środkowa otacza wodociąg mózgu, czyli kanał łączący komorę czwartą z komorą trzecią. W jej przedniej części znajdują się jądra nerwów czaszkowych – bloczkowego i okoruchowego. Komórki nerwowe istoty szarej środkowej są na ogół małe i grupują się w jądra. Do najważniejszych z nich należy jądro Darkszewicza i jądro grzbietowe szwu. Włókna nerwowe przebiegające wzdłuż wodociągu mózgu tworzą w istocie szarej środkowej pęczek podłużny grzbietowy. Jest on jedną z dróg układu autonomicznego, łączącego ośrodki wegetatywne pnia mózgu.
2.2.3. Twór siatkowaty
Większą część nakrywki konarów zajmuje twór siatkowaty leżący w przedłużeniu tworu siatkowatego mostu. Jego główną funkcją jest regulowanie pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego oraz czynności odruchowej rdzenia kręgowego. Twór siatkowaty składa się z sieci jąder, które łączą się z licznymi regionami mózgu i rdzenia kręgowego. Do najważniejszych jąder tworu siatkowatego śródmózgowia należą: jądro pośrodkowe szwu, pole nakrywkowe brzuszne i jądro śródmiąższowe. Jądro pośrodkowe szwu jest jednym z głównych ośrodków serotoninowych pnia mózgu. W polu nakrywkowym brzusznym znajdują się komórki zawierające znaczne ilości dopaminy, których aksony biegną do międzymózgowia, półkul mózgu i układu limbicznego. Z kolei jądro śródmiąższowe kieruje ruchami gałek ocznych w kierunku pionowym i obrotowym.
2.2.4. Jądro czerwienne
Jądro czerwienne leży w górnym odcinku śródmózgowia. Jego dolny koniec łączy się z konarem górnym móżdżku, a koniec przednio-górny znajduje się w niskowzgórzu. Składa się z części wielko- i drobnokomórkowej. Jądro czerwienne jest jednym z ośrodków układu pozapiramidowego i odpowiada m.in. za regulację napięcia mięśniowego. Włókna nerwowe otrzymuje przede wszystkim z móżdżku, jak również z gałki bladej, wzgórza i wzgórków górnych. Drogi odprowadzające są głównie drogami zstępującymi i podążają do niższych pięter ośrodkowego układu nerwowego. Wśród nich wyróżnia się drogę czerwienno-rdzeniową, czerwienno-siatkową i czerwienno-oliwkową.
2.2.5. Jądro międzykonarowe
Jądro międzykonarowe znajduje się w dolnym odcinku nakrywki przyśrodkowo od istoty czarnej. Dochodzące do niego włókna znajdują się w obrębie międzymózgowia – w jądrach ciała suteczkowatego i uzdeczki. Włókna wychodzące kończą się w obrębie tworu siatkowatego oraz istoty szarej środkowej. Jego funkcja nie jest do końca poznana. Przypuszcza się, że uczestniczy w kontroli wzbudzania mózgowia.
2.2.6. Pęczki włókien nerwowych
Do dróg nerwowych przebiegających przez nakrywkę śródmózgowia należą konary górne móżdżku, wstęga przyśrodkowa, wstęga boczna i pęczek podłużny przyśrodkowy. Konary górne móżdżku są utworzone przez włókna nerwowe wychodzące z jąder móżdżku (zębatego, kulkowatego i czopowatego) i krzyżujące się w śródmózgowiu. Wstęga przyśrodkowa zawiera włókna czuciowe jądra smukłego i klinowatego. Przewodzi czucie dotyku i wibracji. Wstęga boczna składa się głównie z włókien drogi słuchowej, które podążają do ciąła kolankowatego przyśrodkowego. Prawdopodobnie uczestniczy w recepcji synchronizacji i amplitudy dźwięków. Pęczek podłużny przyśrodkowy jest drogą nerwową zaangażowaną w koordynację mięśni głowy i szyi pod wpływem bodźców działających na zakończenia czuciowe kanałów półkolistych i przedsionka.
2.3. Pokrywa
Pokrywa stanowi tylną warstwę śródmózgowia. W jej skład wchodzi blaszka pokrywy (obejmująca wzgórki górne i dolne) oraz ramiona wzgórków. Główne ośrodki pokrywy znajdują się w jej wzgórkach. Jądro wzgórka dolnego jest podkorowym ośrodkiem słuchu; dochodzą tam przede wszystkim włókna wstęgi bocznej. Większość włókien nerwowych wychodzących ze wzgórka dolnego, podąża przez jego ramię do ciała kolankowatego przyśrodkowego, a część biegnie dalej, aż do kory słuchowej. Z kolei istota szara wzgórka górnego ułożona jest warstwowo i dochodzą do niej włókna wzrokowe i czuciowe. Drogi odprowadzające podążają do rdzenia kręgowego, jąder ruchowych nerwów czaszkowych oraz tworu siatkowatego. Tworzą drogę pokrywowo-rdzeniową, pokrywowo-jądrową i pokrywowo-siatkową.
3. Jądra nerwów czaszkowych
W obrębie śródmózgowia leżą jądra nerwów: trójdzielnego, bloczkowego i okoruchowego.
3.1. Jądro pasma śródmózgowiowego nerwu trójdzielnego
Jądro pasma śródmózgowiowego nerwu trójdzielnego rozpoczyna się w górnym odcinku mostu. W obrębie śródmózgowia rozciąga się wzdłuż bocznej powierzchni istoty szarej środkowej otaczającej wodociąg mózgu. Nerw trójdzielny jest najgrubszym nerwem czaszkowym i odpowiada za większość unerwienia czuciowego głowy.
3.2. Jądro nerwu bloczkowego
Jądro nerwu bloczkowego leży na tylnej powierzchni pęczka podłużnego przyśrodkowego, na granicy z istotą szarą środkową. Jest ono widoczne na przekrojach poprzecznych śródmózgowia na wysokości wzgórków dolnych blaszki pokrywy. Nerw bloczkowy zaopatruje ruchowo mięsień skośny górny oka, który porusza gałkę oczną w stronę boczną i ku dołowi.
3.3. Jądra nerwu okoruchowego
Jądra nerwu okoruchorowego leżą w przedniej części istoty szarej środkowej śródmózgowia na wysokości wzgórków górnych blaszki pokrywy. U dołu dochodzą czasami aż do jądra nerwu bloczkowego, a u góry i ku przodowi kończą się wraz z istotą szarą środkową, otaczającą wodociąg mózgu. Jądro główne nerwu okoruchowego jest parzyste i odpowiada za unerwienie mięśni zewnętrznych oka oraz mięśnia dźwigacza powieki górnej. Jądro środkowe leży pomiędzy jądrami głównymi. Jego czynność nie jest do końca poznana, przypuszcza się, że odpowiada za zbieżny ruch gałek ocznych. Jądro ogonowe leży poniżej jądra środkowego, między dolnymi odcinkami jądra głównego. Z kolei jądro dodatkowe jest umiejscowione po stronie grzbietowej jądra środkowego oraz przyśrodkowej lub grzbietowej jądra głównego. Wysyła impulsy nerwowe do mięśni wewnętrznych gałki ocznej za pośrednictwem komórek zwoju rzęskowego. Jest ośrodkiem zwężającym źrenicę i powodującym akomodację oka.
4. Funkcje śródmózgowia
Śródmózgowie jest częścią mózgu regulującą zmysł wzroku i słuchu. Zawiera centrum regulacji napięcia mięśniowego i uczestniczy w kontroli i wykonywaniu ruchów. Ponadto jest zaangażowane w hamowanie odczuwania bólu i regulację rytmu okołodobowego. Stanowi również jeden z elementów układu nagrody, który wpływa na odczuwanie przyjemności, motywację i kontrolę zachowania.
5. Uszkodzenie śródmózgowia
Duże uszkodzenie śródmózgowia najczęściej powoduje śmierć pacjenta. Przy mniejszych urazach występują charakterystyczne zespoły objawów chorobowych, w zależności od tego, jaka część uległa uszkodzeniu.
5.1. Uszkodzenie odnóg mózgu
Uszkodzenie włókien korowo-rdzeniowych odnogi mózgu skutkuje niedowładem połowiczym po stronie przeciwległej do urazu. Z kolei zniszczenie włókien korowo-jądrowych może powodować zaburzenia funkcjonowania niektórych mięśni unerwionych przez nerwy czaszkowe VII, X i XII. Skutkuje to m.in. niedowładem mięśni wyrazowych dolnej części twarzy i zbaczaniem języka. W przypadku współistniejącego uszkodzenia istoty czarnej wystąpić może drżenie spoczynkowe kończyn przeciwległej połowy ciała, a przy uszkodzeniu włókien korzeniowych nerwu okoruchowego – opadnięcie powieki i zaburzenia ruchów gałki ocznej po tej samej stronie.
5.1.1. Zespół Webera
W wyniku uszkodzenia śródmózgowia (najczęściej zawału mózgu w wyniku zakrzepu gałęzi międzykonarowych tętnicy tylnej mózgu lub tętnicy naczyniówkowej tylnej) może rozwinąć się zespół Webera. Jest to zespół objawów neurologicznych wynikający z ograniczonego, ogniskowego, jednostronnego uszkodzenia pnia mózgu. Charakteryzuje się porażeniem nerwu okoruchowego po stronie ogniska i porażeniem lub niedowładem spastycznym po stronie przeciwnej.
5.2. Uszkodzenie nakrywki
Uszkodzenie nakrywki śródmózgowia objawia się porażeniem nerwu okoruchowego po stronie uszkodzenia oraz zmniejszeniem czucia dotyku, ułożenia i wibracji po stronie przeciwnej. Dodatkowo po stronie przeciwnej do urazu pojawiają się objawy charakterystyczne dla chorób układu pozapiramidowego – ruchy mimowolne, najczęściej drżenia oraz wzmożone napięcie mięśni.
5.2.1. Zespół Benedikta
W wyniku uszkodzenia nakrywki śródmózgowia może rozwinąć się zespół Benedikta, czyli zespół udarowy pnia mózgu. Najczęściej jest on spowodowany zawałem mózgu w śródmózgowiu w wyniku zakrzepu gałęzi międzykonarowych tętnicy tylnej mózgu lub tętnicy podstawnej. Charakteryzuje się porażeniem nerwu okoruchowego po stronie ogniska z rozszerzeniem źrenicy, a po stronie przeciwnej pobudzeniem ruchowym pod postacią ruchów pląsawiczych, atetotycznych i drżenia. Na skutek urazu wstęgi przyśrodkowej dochodzi do zmniejszenia czucia dotyku, ułożenia i wibracji oraz do utrudnienia utrudnienia różnicownia bodźców.
5.3. Uszkodzenie pokrywy
W wyniku uszkodzenia wzgórków pokrywy może rozwinąć się zespół Parinauda, czyli zespół objawów patologicznych powstały na skutek uszkodzenia tej okolicy śródmózgowia przez ucisk guza mózgu. W jego przebiegu występuje porażenie spojrzenia ku górze (gałki oczne są ustawione ku dołowi), a reakcje źreniczne są zaburzone. Dodatkowo może wystąpić uszkodzenie jąder nerwu okoruchowego i bloczkowego oraz wodogłowie wewnętrzne, spowodowane uciskiem na wodociąg mózgu i zamknięciem jego światła.