Prążkowie stanowi część kresomózgowia parzystego. Składa się z jądra ogoniastego i skorupy będącej częścią jądra soczewkowatego. Obie te struktury są określane wspólną nazwą ze względu na taką samą budowę wewnętrzną. Prążkowie należy do jąder podstawnych mózgu, czyli grupy jąder wysyłających projekcje do kory mózgowej, wzgórza i pnia mózgu. Uczestniczą w kontroli ruchów, procesów poznawczych, emocji i w procesie uczenia się.
1. Jądro ogoniaste
Jądro ogoniaste stanowi skupienie istoty szarej o wydłużonym, podkowiasto zgiętym kształcie. Zajmuje prawie całą długość komory bocznej między wyściółką a torebką wewnętrzną. W związku z tym w jego obrębie wyróżnia się dwie części: pokrytą wyściółką powierzchnię komorową oraz zrośniętą z istotą białą torebki wewnętrznej torebkową. Jądro ogoniaste rozpoczyna się z przodu szeroką zaokrągloną częścią, zwaną głową, a ku tyłowi przechodzi w trzon i ogon. Głowa jądra ogoniastego wpukla się do rogu przedniego komory bocznej. Z torebką wewnętrzną zrasta się tylko w odcinku tylno-górnym, a w odcinku przednio-dolnym łączy się z boczną częścią jądra soczewkowatego, zwaną skorupą. Trzon i ogon tworzą łuk wypukły ku tyłowi. Trzon leży w dolnej ścianie części środkowej komory bocznej, między wzgórzem i prążkiem krańcowym od strony przyśrodkowej, a promienistością ciała modzelowatego i pęczkiem podspoidłowym z boku. Od dołu przylega do niego część nadsoczewkowa torebki wewnętrznej. Ku dołowi jądro ogoniaste przechodzi w górną ścianę rogu dolnego bocznie od ciała kolankowatego bocznego, gdzie tworzy ogon jądra ogoniastego. Od jądra soczewkowatego oddziela go część zasoczewkowa i podsoczewkowa torebki wewnętrznej. Z przodu koniec jądra ogoniastego zagina się najczęściej nieco do góry, łącząc się zwykle w tym miejscu z jądrem soczewkowatym i ciałem migdałowatym.
2. Skorupa
Skorupa stanowi część przyśrodkową jądra soczewkowatego. Od gałki bladej, czyli części bocznej jądra soczewkowatego, jest oddzielona blaszką rdzenną boczną. W części przedniej skorupa zrasta się z głową jądra ogoniastego i wspólnie z nią przylega do istoty dziurkowanej przedniej. Bardziej ku tyłowi oddzielają ją od jądra ogoniastego włókna torebki wewnętrznej. W tym miejscu pojawiają się krótkie listewki i blaszki istoty szarej, które przebijają torebkę wewnętrzną i łączą powyższe jądra ze sobą.
3. Budowa wewnętrzna prążkowia
Skorupa i jądro ogoniaste posiadają taką samą budowę wewnętrzną. Zawierają niewiele włókien mielinowych oraz liczne włókna bezmielinowe. W prążkowiu ilościowo przeważają komórki nerwowe małe, trójkątne lub wieloboczne, o niewielkich jądrach i rozgałęziających się w obrębie prążkowia aksonach. Poza tym znajdują się tutaj również duże komórki wielokątne, których liczba jest 20-krotnie mniejsza od liczby komórek małych. U osób młodych jądro komórki dużej znajduje się pośrodku ciała komórkowego, a w późniejszym wieku zostaje zepchnięte na obwód przez gromadzącą się w większej ilości lipofuscynę.
4. Połączenia prążkowia
4.1. Drogi doprowadzające
Do prążkowia dochodzą głównie włókna ze wzgórza, kory mózgu i istoty czarnej. Włókna wzgórzowo-prążkowiowe rozpoczynają się w jądrach wzgórza (przede wszystkim w jądrze środkowo-pośrodkowym) i innych jądrach śródblaszkowych. Dochodzą one zarówno do skorupy, jak i do jądra ogoniastego. Włókna korowo-prążkowiowe rozpoczynają się w różnych obszarach kory. Tworzą układ, w którym każda część prążkowia jest podporządkowana określonym polom korowym. Najwięcej włókien wychodzi z kory ruchowej. Ich zadaniem jest pobudzanie aktywności neuronów prążkowia. Wyróżnia się również włókna dopaminergiczne biegnące z istoty czarnej do prążkowia. Prążkowie wysyła do istoty czarnej projekcję GABA-ergiczną, hamującą jej spontaniczną aktywność. W przeciwnym kierunku przebiega połączenie dopaminergiczne.
4.2. Drogi odprowadzające
Większość włókien wychodzących z prążkowia podąża do gałki bladej, inne dochodzą do jąder wzgórza i jądra niskowzgórzowego. Pozostałe kierują się do istoty czarnej i razem z połączeniami dopaminergicznymi z istoty czarnej do prążkowia tworzą obwód regulujący napięcie mięśni.
5. Funkcje
Prążkowie współpracuje z wieloma ośrodkami mózgowia i tym samym oddziałuje na aktywność wielu obszarów kory mózgu. Najlepiej poznany jest wpływ na aktywność kory ruchowej. Prążkowie, razem z innymi strukturami mózgu, współtworzy układ ruchowy pozapiramidowy, który uczestniczy w wykonywaniu czynności ruchowych. Odpowiada za wyzwalanie ruchów dowolnych i regulowanie napięcia mięśni szkieletowych. Oprócz tego wpływa na aktywność kory somatosensorycznej, kojarzeniowej i limbicznej. Uczestniczy zatem w kontroli funkcji poznawczych, emocji i motywacji.
6. Zaburzenia
Uszkodzenie prążkowia, podobnie jak innych jąder podstawy, wywiera znaczący wpływ na korę somatomotoryczną. Skutkuje to zaburzeniami w zakresie poruszania się – pojawić się mogą ruchy pląsawicze lub mimowolne, drżenie, trudności z rozpoczęciem ruchu czy zaburzenia napięcia mięśni. Dysfunkcja prążkowia może występować w chorobie Parkinsona i pląsawicy Huntingtona. Choroba Parkinsona związana jest z degeneracją neuronów dopaminergicznych. Ubytek tego neuroprzekaźnika powoduje zahamowanie czynności neuronów GABA-ergicznych prążkowia i upośledza funkcjonowanie całego układu. W przebiegu pląsawicy Huntingtona może dochodzić do ubytku neuronów GABA-ergicznych prążkowia i zwyrodnienia neuronów w tym obszarze mózgu. Podejrzewa się również, że dysfunkcje prążkowia odgrywają rolę w patogenezie uzależnień, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych oraz zaburzeń depresyjnych. Mechanizmy te nie zostały jednak w pełni wyjaśnione.