Płat ciemieniowy stanowi część kresomózgowia parzystego i jest jednym z czterech płatów kory mózgu. Ograniczony jest od przodu bruzdą środkową, od dołu bruzdą boczną, a od tyłu bruzdą ciemieniowo-potyliczną. Zawiera korę czuciową, która uczestniczy w percepcji dotyku, bólu, temperatury, orientacji przestrzennej oraz rozumienia języka symbolicznego i pojęć abstrakcyjnych.
1. Anatomia
Płat ciemieniowy zajmuje okolicę położoną ku tyłowi od bruzdy środkowej. Znajduje się za płatem czołowym i nad płatem skroniowym. Ku tyłowi przechodzi bez wyraźnej granicy w płat potyliczny. Na powierzchni górno-bocznej płata ciemieniowego znajdują się zakręt zaśrodkowy oraz leżące ku tyłowi od niego płacik ciemieniowy górny i płacik ciemieniowy dolny, oddzielone od siebie bruzdą śródciemieniową. Zakręt zaśrodkowy oddziela od płacików ciemieniowych bruzda zaśrodkowa. W płacik ciemieniowy dolny wpuklają się końcowe odcinki bruzdy bocznej i bruzdy skroniowej górnej, które wyznaczają w obrębie niego zakręt nadbrzeżny i zakręt kątowy.
2. Ośrodki czynnościowe płata ciemieniowego
W obrębie płata ciemieniowego znajduje się pierwszorzędowa i drugorzędowa kora czuciowa. Pierwszorzędowa kora czuciowa (kora SI) zajmuje zakręt zaśrodkowy i sąsiadującą z nim część płacika okołośrodkowego. Stanowi ona główną reprezentację czuciową i obejmuje tzw. pierwotną i wtórną korę czuciową. Na podstawie budowy mikroskopowej w jej obrębie wyróżnia się pola cytoarchitektoniczne, zwane polami Brodmanna. Trzy z nich – pole 3, 1 i 2 – tworzą tzw. korę czuciową pierwotną, do której docierają włókna z jąder brzusznych tylnych wzgórza. Prowadzą one impulsy somatosensoryczne ze skóry i narządów ruchu przeciwległej połowy ciała. Pobudzenia z poszczególnych okolic ciała dochodzą do różnych pól kory czuciowej. Pole 3 reaguje na bodźce zewnętrzne działające na skórę, a obszary 1 i 2 są wrażliwe na kształt dotykanych przedmiotów oraz bodźce pochodzące z narządów ruchu.
Bezpośrednio za korą czuciową pierwotną znajdują się powiązane z nią pola asocjacyjne (5, 7 i 40 według Brodmanna), tworzące wtórną korę czuciową. Odbywa się w niej bardziej złożona analiza bodźców czuciowych. Oprócz niej w obrębie płata ciemieniowego znajduje się drugorzędowa kora czuciowa (kora czuciowa SII), która jest umiejscowiona w wieczku czołowo-ciemieniowym. Stanowi ona obszar projekcyjno-asocjacyjnym i odpowiada za integrację bodźców z obu stron ciała. Pośredniczy również w uczeniu się związanym z bodźcami dotykowymi. Dodatkowo dzięki połączeniom z korą motoryczną wpływa na sterowanie ruchem.
3. Funkcje płata ciemieniowego
Płat ciemieniowy odpowiada za orientację przestrzenną, celowe ruchy oraz rozpoznawanie ruchu. Uczestniczy w odczuwaniu temperatury, dotyku i bólu oraz prawidłowym umiejscowieniu wrażeń czuciowych. W jego obrębie dochodzi do integracji ruchu i wzroku oraz czucia i wzroku. Oprócz tego odpowiada za rozumienie języka symbolicznego, pojęć abstrakcyjnych i geometrycznych.
4. Uszkodzenie płata ciemieniowego
Uraz lub uszkodzenie zakrętu zaśrodkowego płata ciemieniowego powoduje osłabienie czucia w przeciwległej połowie ciała. Chory nie potrafi rozróżnić ani zlokalizować dwóch bodźców działających blisko siebie. Jednocześnie obniża się zdolność oceniania masy trzymanego w rękach przedmiotu. Dochodzi do astereognozji, czyli niemożności rozpoznawania przedmiotów za pomocą dotyku, mimo braku zaburzeń czucia. Pojawia się anomia, czyli trudność w nazywaniu pokazywanych przedmiotów. Dodatkowo zaburzona jest orientacja przestrzenna, integracja wrażeń wzrokowych oraz koordynacja ruchu oczu i rąk. Pojawiają się trudności w liczeniu i matematyce, problemy z czytaniem, rysowaniem czy konstruowaniem obiektów. Może dochodzić do całkowitej niepodzielności uwagi oraz zmian osobowości.
4.1. Zespół Gerstmanna
Uszkodzenie zakrętu nadbrzeżnego i kątowego płata ciemieniowego półkuli dominującej może prowadzić do rozwinięcia się zespołu Gerstmanna. Jest to zespół objawów neurologicznych powstały na skutek zablokowania przepływu krwi w tętnicy kątowej w następstwie udaru. Objawia się agrafią (utratą umiejętności pisania), aleksją (utratą zdolności czytania), akalkulią (utratą zdolności wykonywania najprostszych działań arytmetycznych), agnozją oraz zaburzeniem rozpoznawania stron. Czasem w jego przebiegu dochodzi również do zaburzeń mowy.