...

Obwodowy układ nerwowy

Zadaniem obwodowego układu nerwowego jest przekazywanie informacji pomiędzy mózgiem i rdzeniem kręgowym a poszczególnymi narządami. W jego skład wchodzą nerwy rdzeniowe i czaszkowe oraz nerwy układu autonomicznego. Do najczęstszych jego zaburzeń należą neuropatie obwodowe spowodowane cukrzycą, nadużywaniem alkoholu lub chorobami. Uszkodzenie nerwów obwodowych może skutkować porażeniem mięśni, zaburzeniami czucia, lub zaburzeniami pracy narządów wewnętrznych.

Spis treści:

Obwodowy układ nerwowy to część układu nerwowego przekazująca informacje pomiędzy ośrodkowym układem nerwowym a poszczególnymi narządami. Jego zadaniem jest odbieranie informacji z receptorów, przekazywanie ich do ośrodkowego układu nerwowego, gdzie podlegają analizie, a następnie przewodzenie tych informacji do efektora.

1. Budowa obwodowego układu nerwowego

Obwodowy układ nerwowy składa się z nerwów rdzeniowych, czaszkowych oraz nerwów układu autonomicznego. Nerwy są wydłużonymi, nieco spłaszczonymi cylindrycznymi tworami zbudowanymi z pęczków włókien nerwowych otoczonych osłonką. Ze względu na rodzaj i grubość osłonki włókna dzielą się na typ A, B i C. Ich zrąb stanowi tkanka łączna właściwa dzieląca się na onerwie, śródnerwie i nanerwie. Nerwy łączą się tworząc sploty, czyli struktury o bardziej skomplikowanym układzie przestrzennym. Z kolei ciała komórek nerwowych, których wypustki tworzą nerwy, grupują się w zwojach.

2. Podział obwodowego układu nerwowego

Obwodowy układ nerwowy można podzielić na somatyczny i autonomiczny.

2.1. Somatyczny układ nerwowy

Somatyczny układ nerwowy odpowiada za kontakt ze środowiskiem zewnętrznym oraz szybkie reagowanie na bodźce. Odbiera sygnały z narządów zmysłów i unerwia mięśnie szkieletowe. Dzieli się na układ ruchowy (piramidowy i pozapiramidowy) oraz układ czucia (powierzchniowego, głębokiego oraz narządów zmysłów). Działanie układu somatycznego w dużym stopniu podlega kontroli świadomości.

2.2. Autonomiczny układ nerwowy

Autonomiczny układ nerwowy składa się z obwodów nerwowych kontrolujących procesy fizjologiczne zachodzące w całym ciele. Odpowiada za sprawne działanie organizmu i utrzymanie homeostazy. Unerwia mięśnie gładkie narządów i tkanek – serca i płuc, jelit, genitaliów i pęcherza, a także naczynia krwionośne i gruczoły organizmu. Funkcjonowanie układu autonomicznego jest niezależne od woli. Składa się z części współczulnej i przywspółczulnej, których działanie jest antagonistyczne względem siebie. Układ współczulny odpowiada za mobilizację organizmu, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych oraz wymagających większego wydatku energetycznego. Jego pobudzenie prowadzi m.in. do przyspieszenia rytmu serca, skurczu naczyń krwionośnych (poza unaczynieniem mięśni szkieletowych), rozkurczu zwieraczy i układu moczowego, rozszerzenia źrenic oraz spowolnienia perystaltyki jelit. Układ przywspółczulny działa antagonistycznie do współczulnego. Reguluje procesy trawienne i odpoczynek oraz pozwala na gromadzenie zapasów energii. Efektem jego działania jest spowolnienie rytmu serca, rozkurcz naczyń krwionośnych (poza unaczynieniem mięśni szkieletowych), skurcz zwieraczy i układu moczowego, zwężenie źrenic oraz przyspieszenie perystaltyki jelit.

3. Nerwy rdzeniowe

Wyróżniamy 31 par nerwów rdzeniowych:

  • 8 par nerwów szyjnych
  • 12 par nerwów piersiowych
  • 5 par nerwów lędźwiowych
  • 5 par nerwów krzyżowych
  • 1 parę nerwów guzicznych.

3.1. Korzenie nerwów rdzeniowych

Nerwy rdzeniowe powstają z połączenia dwóch korzeni wychodzących z rdzenia kręgowego – przednich (ruchowych) i tylnych (czuciowych). Zbudowane są z pęczków włókien nerwowych tworzących nici korzeniowe. Korzeń przedni (ruchowy) zawiera włókna, które wychodzą z rogu przedniego rdzenia kręgowego i unerwiają mięśnie prążkowane. Dodatkowo w korzeniach przednich nerwów C3-L2 i S2-S4 znajdują się włókna układu autonomicznego unerwiające mięśnie gładkie i gruczoły. Z kolei korzeń tylny jest korzeniem czuciowym. W części bocznej tworzy zgrubienie – zwój rdzeniowy, w którym znajdują się komórki rzekomojednobiegunowe, macierzyste dla włókien biegnących w korzeniu tylnym do rogu tylnego rdzenia.

3.2. Gałęzie nerwów rdzeniowych

Nerwy rdzeniowe oddają gałąź przednią i tylną. Każda z nich zawiera włókno czuciowe i ruchowe, gałęzie łączące do pnia współczulnego i gałąź oponową. Gałęzie przednie nerwów szyjnych, lędźwiowych, krzyżowych i nerwu guzicznego tworzą sploty. Nerwy piersiowe, lędźwiowe i krzyżowe opuszczają kanał kręgowy poniżej jednoimiennych otworów, natomiast nerwy szyjne – powyżej nich.

3.2.1. Gałęzie przednie

Gałęzie przednie, czyli brzuszne, są najgrubsze. Kierują się do przedniej i bocznych ścian ciała i zaopatrują skórę i brzuszne mięśnie szyi i tułowia, skórę i mięśnie kończyn oraz skórę narządów płciowych zewnętrznych. Gałęzie przednie nerwów piersiowych biegną metamerycznie jako nerwy międzyżebrowe w przestrzeniach międzyżebrowych oraz między mięśniami brzucha. Z kolei gałęzie przednie pozostałych nerwów – szyjnych, lędźwiowych, krzyżowych i guzicznego – wytwarzają sploty, z których wychodzą samodzielne nerwy obwodowe. Wyróżniamy splot szyjny (C1-C4), splot ramienny (C3-Th1) oraz splot lędźwiowo-krzyżowy (L1- Cx0).

3.2.2 Gałęzie tylne

Gałęzie tylne, czyli grzbietowe, są cieńsze i przeważnie mają układ metameryczny. Obszar ich unerwienia obejmuje stawy kręgów, mięśnie głębokie grzbietu oraz skórę grzbietu od potylicy do końca kości guzicznej. Prawie każda gałąź grzbietowa dzieli się na przyśrodkową i boczną. Gałąź grzbietowa C2 tworzy nerw potyliczny większy, która unerwia skórę okolicy potylicznej i ciemieniowej głowy. Z kolei gałęzie grzbietowe L1-L3 oraz S1-S3 oddają gałęzie boczne unerwiające skórę pośladków.

3.2.3. Gałęzie łączące

Gałęzie łączące wiążą nerwy rdzeniowe z należącym do układu autonomicznego pniem współczulnym. Wyróżnia się gałąź łączącą białą i szarą.

3.2.4. Gałęzie oponowe

Gałęzie oponowe powracają do kanału kręgowego, unerwiając jego okostną i oponę twardą.

4. Nerwy czaszkowe

Nerwy czaszkowe, zwane inaczej mózgowymi, rozpoczynają się w obszarze mózgowia i przebiegają głównie w obrębie głowy. Wszystkie wychodzą z podstawnej części mózgowia, oprócz nerwu IV, który ma swój początek na powierzchni grzbietowej. Wyróżniamy 12 par nerwów czaszkowych, które są oznaczane cyframi rzymskimi w kolejności początku ich przebiegu od strony czołowej do potylicznej. Uczestniczą w przekazywaniu informacji pomiędzy mózgiem a różnymi częściami ciała, zwłaszcza znajdującymi się w obrębie głowy i szyi. Odpowiadają za odbiór wrażeń zmysłowych, zdolność motoryczną oraz funkcje wydzielnicze niektórych gruczołów (np. ślinowych, łzowych).

Dwanaście par nerwów czaszkowych to kolejno:

  • n. I – nerw węchowy
  • n. II – nerw wzrokowy
  • n. III – nerw okoruchowy
  • n. IV – nerw bloczkowy
  • n. V – nerw trójdzielny
  • n. VI – nerw odwodzący
  • n. VII – nerw twarzowy
  • n. VIII – nerw przedsionkowo-ślimakowy
  • n. IX – nerw językowo-gardłowy
  • n. X – nerw błędny
  • n. XI – nerw dodatkowy
  • n. XII – nerw podjęzykowy

Można podzielić je na nerwy czuciowe specyficzne (I, II, VIII), nerwy ruchowe mięśni gałki ocznej i języka (III, IV, VI, XII) oraz nerwy ruchowo-czuciowe (mieszane), zaopatrujące pochodne łuków skrzelowych (V, VII, IX, X, XI). Dodatkowo w nerwie III i w nerwach łuków skrzelowych przebiegają włókna przywspółczulne układu autonomicznego.

Istnieje również inny podział, uwzględniający rodzaj włókien nerwowych, które wychodzą z jąder nerwów czaszkowych:

  • włókna somatomotoryczne (GSE – general somatic efferent), czyli nerwy ruchowe, zaopatrujące mięśnie poprzecznie prążkowane; zawierają je nerwy gałkoruchowe (n. III, IV, VI), nerw XI, nerw XII
  • włókna wisceromotoryczne (GVE – general visceral efferent), czyli neurony przedzwojowe układu przywspółczulnego; zawierają je: nerw III (jądro Westphala Edingera), nerw VII (jądro ślinowe górne), nerw IX (jądro ślinowe dolne), nerw X (jądro grzbietowe)
  • włókna dośrodkowe somatyczne niespecyficzne (GSA – general somatic afferent) – które otrzymują informacje z powłok ciała (skóry, błony śluzowej itp); do tej grupy należą nich nerwy V, VII, IX, X
  • włókna dośrodkowe trzewne niespecyficzne (GVA – general visceral afferent), które przewodzą informacje z narządów wewnętrznych, gruczołów i naczyń krwionośnych do centralnego układu nerwowego; ten typ włókien zawierają nerw VII, IX i X
  • włókna wisceromotoryczne (SVE- special visceral efferent), które unerwiają mięśnie wywodzące się z łuków skrzelowych; należą do nich: nerw żuchwowy V3 (wywodzący się z I łuku skrzelowego), nerw VII (wywodzący się z II łuku skrzelowego), nerw IX (z III łuku skrzelowego) oraz nerwy X i XII (z IV-VI łuku skrzelowego)
  • włókna dośrodkowe trzewne specyficzne (SVA – special visceral afferent), które przewodzą bodźce smakowe i węchowe; zawierają je nerwy I, VII, IX i X
  • włókna dośrodkowe somatyczne specyficzne (SSA – special somatic afferent), które przenoszą informacje z narządów zmysłów wzroku, słuchu i równowagi; nerwy czaszkowe zawierające włókna SSA to nerw II i nerw VI

5. Obwodowy układ autonomiczny

Obwodowy układ autonomiczny można podzielić na część współczulną i przywspółczulną. Każdy nerw autonomiczny składa się z wypustek dwóch połączonych ze sobą neuronów. Jeden z nich leży w układzie nerwowym ośrodkowym i kończy się w zwoju obwodowym, z kolei drugi rozpoczyna się w tym zwoju i kończy w tkankach unerwianego narządu. Włókna nerwowe wychodzące z ośrodkowego układu nerwowego i kończące się na komórkach położonych w zwoju obwodowym to włókna przedzwojowe, natomiast włókna odchodzące od zwoju – zazwojowe.

5.1. Część współczulna

Część współczulna zbudowana jest z części ośrodkowej, pni współczulnych oraz nerwów współczulnych. Część ośrodkową tworzy skupisko istoty szarej w rdzeniu kręgowym tworzące słupy pośrednio-boczne przebiegające w słupach bocznych rdzenia kręgowego od poziomu C8 do L3. Zlokalizowane są tutaj ciała komórek nerwowych dające początek współczulnym włóknom przedzwojowym, które wychodzą z rdzenia kręgowego wraz z korzeniami przednimi nerwów rdzeniowych. Od nerwu rdzeniowego biegną gałęzią łączącą białą do zwojów pnia współczulnego, gdzie następuje przełączenie na włókna zazwojowe. Pnie współczulne przebiegają na bocznej powierzchni trzonów kręgów, ciągnąc się od podstawy czaszki do kości guzicznej, gdzie łączą się ze sobą zwojem nieparzystym. Do pnia współczulnego biegną włókna przedzwojowe, natomiast od zwojów pnia współczulnego do nerwów rdzeniowych gałęzie łączące szare. W pniu współczulnym wyróżnia się części: szyjną, piersiową, brzuszną (lędźwiową) i miedniczną, z których każda składa się z wielu zwojów.

5.2. Część przywspółczulna

Włókna nerwowe układu przywspółczulnego opuszczają ośrodkowy układ nerwowy w obrębie czaszki i odcinka krzyżowego rdzenia kręgowego. Ich włókna przedzwojowe są długie, a neurony zazwojowe znajdują się w zwojach lub splotach położonych w sąsiedztwie lub wewnątrz unerwianych narządów. Część czaszkowa układu przywspółczulnego pozostaje w związku z nerwami czaszkowymi III, VII, IX i X. Włókna przywspółczulne, idące z nerwem III, podążają do zwoju rzęskowego, z nerwem VII – do zwoju skrzydłowo-podniebiennego i podżuchwowego, a z nerwem IX kończą się w zwoju usznym. Największe skupienie przedzwojowych włókien przywspółczulnych w odcinku czaszkowym stanowi nerw błędny. Włókna te dochodzą w klatce piersiowej do splotów sercowego i płucnego i kończą się w zwojach przywspółczulnych tych narządów. W jamie brzusznej dochodzą do zwojów przełyku, żołądka, wątroby, trzustki, jelita cienkiego i nerek. Z kolei włókna przywspółczulne odcinka krzyżowego wychodzą z rdzenia razem z korzonkami brzusznymi II-IV nerwów krzyżowych jako nerw miedniczny dochodzący do splotu miednicznego.

6. Uszkodzenie obwodowego układu nerwowego

Uszkodzenie w obrębie obwodowego układu nerwowego może wystąpić na każdym poziomie. Może dotyczyć nerwów obwodowych (neuropatia obwodowa), korzeni nerwów rdzeniowych, splotów czy złącza nerwowo-mięśniowego. Najczęstszym uszkodzeniem jest neuropatia obwodowa, która może obejmować jeden nerw (co nazywamy mononeuropatią) lub wiele nerwów (polineuropatia). Przyczyny neuropatii są zróżnicowane, do najczęstszych należą: cukrzyca, nadużywanie alkoholu, choroby genetyczne i autoimmunologiczne, choroby zapalne, leki, toksyny czy nowotwory. Objawy zależą od rodzaju zajętych włókien nerwowych. Uszkodzenie włókien ruchowych może skutkować niedowładem lub porażeniem mięśni, zanikiem mięśniowym, zmniejszeniem napięcia mięśni czy zniesieniem odruchów. Podrażnienie włókien czuciowych prowadzi do parestezji i wrażenia mrowienia, kłucia, palenia, pieczenia oraz do samoistnego bólu. Całkowite uszkodzenie włókien czuciowych powoduje objawy ubytkowe w postaci uczucia drętwienia, niedoczulicy lub znieczulicy w obszarze unerwionym przez te włókna. Z kolei zajęcie włókien autonomicznych objawia się zaburzeniami źrenicznymi, sercowo-naczyniowymi czy zaburzeniami potliwości. Dodatkowo mogą pojawić się dolegliwości ze strony układu pokarmowego w postaci nudności, wymiotów, kolki, zaparć czy biegunki oraz ze strony układu moczowo-płciowego.

Bibliografia

  1. Bochenek A., Reicher M. Anatomia człowieka – Tom V: Układ nerwowy obwodowy. Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów., wyd.VI, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2010
  2. Kozubski et. al, Neurologia, podręcznik dla studentów medycyny. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2006
  3. Narkiewicz O., Moryś J. Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna. Podręcznik dla studentów i lekarzy, wyd. 1 (dodruk), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001, 2003
  4. Sylwanowicz W. Anatomia i fizjologia człowieka. Podręcznik dla średnich szkół medycznych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1980
  5. https://podyplomie.pl/wiedza/neurologia/015,obwodowy-uklad-nerwowy#Sploty_ukladu_autonomicznego
  6. https://podyplomie.pl/wiedza/neurologia/020,czynnosci-ukladu-nerwowego-i-ich-zaburzenia
Wesprzyj nas, jeśli uważasz, że robimy dobrą robotę!

Nieustannie pracujemy nad tym, żeby dostępne u nas treści były jak najlepszej jakości. Nasi czytelnicy mają w pełni darmowy dostęp do ponad 300 artykułów encyklopedycznych oraz ponad 700 tekstów blogowych. Przygotowanie tych materiałów wymaga jednak od nas dużo zaangażowania oraz pracy. Dlatego też jesteśmy wdzięczni za każde wsparcie członków naszej społeczności, ponieważ to dzięki Wam możemy się rozwijać i upowszechniać rzetelne informacje.

Przekaż wsparcie dla NeuroExpert.