Mowa i język

Jednym z największych osiągnięć ewolucji gatunku ludzkiego jest wykształcenie języka i mowy – pozwalających na efektywne porozumiewanie się narzędzi, dzięki którym możliwy stał się rozwój cywilizacji. Choć wiele gatunków zwierząt wykorzystuje dźwięki w porozumiewaniu się ze sobą, żaden nie stworzył systemu o tak szeroko zakrojonych możliwościach przekazywanie różnorodnych informacji jak język ludzki. Język jest zjawiskiem niezwykle złożonym i dynamicznym – ulega nieustannym przekształceniom w odpowiedzi na zmiany zachodzące w przestrzeni społecznej (np. uwarunkowane kulturowo) oraz indywidualnej (np. zmiany w wiedzy jednostki), przez co trudno sformułować jego wyczerpującą definicję. Ciało człowieka, zwłaszcza jego mózg i drogi oddechowe, są przystosowane do posługiwania się mową stanowiącą akt użycia systemu znaków językowych i reguł posługiwania się nimi. Jako, że to właśnie za pośrednictwem mowy najczęściej następuje realizacja komunikacji wykorzystującej język, uważa się ją za jeden z głównych czynników wyróżniających ludzi spośród innych zwierząt.

1. Funkcje języka i mowy

Podstawową funkcją języka jest komunikacja w wymiarze jednostkowym (indywidualnym) oraz interpersonalnym (społecznym). Tym samym wyróżnia się wykorzystywanie języka w:

• dialogu zewnętrznym obejmującym interakcje z innymi osobami oraz dostęp do zasobów będących wyrazem pamięci zbiorowej ludzkości (np. do dzieł kultury, do źródeł historycznych);
• dialogu wewnętrznym obejmującym myślenie, w tym formowanie i utrzymywanie własnej tożsamości i obrazu siebie.

Dialog wewnętrzny jest ściśle związany z funkcją strukturalizowania myślenia – zdolnością języka do wywierania wpływu na świadomość społeczną poprzez definiowanie zjawisk i stosowanie nowych terminów. Nazwane i zdefiniowane zjawisko jest łatwiej dostrzegane, kategoryzowane czy opisywane.

Funkcje mowy również można ujmować w aspekcie indywidualnym i społecznym. W aspekcie indywidualnym obejmują one budowę i odbiór wypowiedzi stworzonych w oparciu o język. W aspekcie społecznym obejmują słowne porozumiewanie się – przekazywanie określonych treści przez nadawcę oraz ich odbiór przez odbiorcę.

2. Porozumiewanie się (komunikacja)

Język i mowa są narzędziami umożliwiającymi przebieg procesu porozumiewania się – zjawiska społecznego polegającemu na świadomej i celowej wymianie informacji werbalnej i/lub niewerbalnej między osobą wysyłającą informacje (nadawcą) a odbierającą (odbiorcą). Proces porozumiewania się obejmuje:

etap konceptualizacji, w którym pojawia się wewnętrzna potrzeba sformułowania wypowiedzi, zaangażowane zostają procesy emocjonalno-motywacyjne, zasoby uwagi, pamięci i myślenia, dzięki którym następuje przetwarzanie językowe i, w zależności od czynników indywidualnych i sytuacyjnych, wybór kanałów komunikacyjnych (słownego, graficznego i/lub sygnalizacyjnego);
etap wykonawczy, w ramach którego następuje uaktywnienie odpowiedniej modalności (w zależności od wybranego kanału – językowej lub niejęzykowej) oraz przekaz komunikatu z udziałem efektorów ruchowych (np. narządu mowy, mięśni twarzy, palców itd.)

Choć definicje podkreślają celowy i świadomy charakter procesu porozumiewania się, część informacji może być przekazywana nieświadomie a nawet wbrew woli nadawcy, szczególnie w procesie komunikacji niejęzykowej.

2.1. Mikrogenetyczny model porozumiewania się

Mikrogenetyczny model porozumiewania się opracowany przez Pąchalską ilustruje przejście aktu mowy od najniższych pięter mózgu (pień mózgowia i śródmózgowie), przez środkowe (płat limbiczny) do najwyższych (kora mózgowa).

Po stronie nadawcy model obejmuje:

• procesy przedjęzykowe – procesy emocjonalne i poznawcze składające się na cel porozumiewania się, intencję oraz treść komunikatu;
• procesy językowe – nadawanie komunikatowi kształtu językowego, kodowanie na tekst;
• procesy pojęzykowe – przekształcenie tekstu na sygnał, realizacja treści przez określoną część narządu.

Po stronie odbiorcy model obejmuje:

• procesy przedjęzykowe – przekształcenie bodźców akustycznych lub wzrokowych na znaki językowe;
• procesy językowe – przekształcenie znaków na tekst, odkodowanie komunikatu;
• procesy pojęzykowe – interpretacja treści komunikatu oraz intencji.

Model mikrogenezy może być stosowany do analizy procesu odbioru i generowania zarówno wypowiedzi słownych, jak i tekstowych.

2.2. Składowe procesu porozumiewania się

W procesie komunikacji wyróżnia się następujące elementy składowe:

• kontekst komunikacyjny – warunki (czynniki wewnętrzne i zewnętrzne takie, jak indywidualny styl języka, możliwości biologiczne i psychiczne nadawcy czy normy społeczne) tworzące sytuację, w której następuje porozumiewanie się;
• bodźce środowiskowe – bodźce językowe i pozajęzykowe;
• mózgowe mechanizmy przetwarzania informacji – procesy poznawcze, emocjonalno-motywacyjne, wiedza, doświadczenie, znajomość języka;
• komunikat – ostateczny wytwór procesu porozumiewania się, który może przyjmować postać językową lub niejęzykową (np. dźwięku, gestu).

2.3. Aspekty porozumiewania się słownego – bodźce, kody, subkody

W procesie komunikacji mogą występować następujące bodźce:

• bodźce językowe:
  • bodźce telerecepcyjne: słuchowe (tekst słowny) oraz wzrokowe (tekst graficzny);
  • bodźce kontaktorecepcyjne: czuciowe (tekst sygnalizowany np. palcowany, świetlny);
• bodźce niejęzykowe:
  • bodźce telerecepcyjne: słuchowe (głos, dźwięk), wzrokowe (obraz rysunkowy, ruchowy);
  • bodźce kontaktorecepcyjne: czuciowe (termiczne, chemiczne, mechaniczne).

W czasie interakcji komunikacyjnej, informacje przekazywane są za pomocą następujących kodów:

• kodu językowego posiadającego subkod fonologiczny, morfologiczny, syntaktyczny, semantyczny i pragmatyczno-stylistyczny;
• kodu parajęzykowego prozodycznego obejmującego akcent, intonację i rytm;
• kodu parajęzykowego paraprozodycznego obejmującego ton głosu, brzmienie głosu i tempo mówienia;
• kodu pozajęzykowego obejmującego aspekt mimiczny, gestowy, zapachowy, dotykowy, kontaktu wzrokowego, aparycyjny, fizjologiczny (np. zaczerwienienie się), kontekstowy oraz dystansu fizyczny (proksemiki).

3. Język a pamięć

Pamięć odgrywa kluczową rolę w przebiegu procesów językowych. Pamięć długotrwała odpowiada za przechowywanie, odtwarzanie form i znaczeń słów oraz zasad gramatyki danego języka. Pamięć operacyjna odpowiada za utrzymywanie w tzw. buforze językowym słów i struktur potrzebnych dla budowania bieżącego zdania. Pamięć prospektywna odpowiada za postępowanie zgodnie z intencją działania – dokańczanie zdań, struktur i słów.

Ze względu na związki tych funkcji, źródłem niektórych zaburzeń językowych mogą być właśnie zaburzenia pamięci.

4. Mózgowe aspekty języka i mowy

4.1. Ośrodki mowy

Dwie najbardziej znane i kojarzone z mową okolice kory mózgu to:

• ośrodek Broki (część wieczkowa i trójkątna zakrętu czołowego dolnego), odpowiedzialny za generowanie ruchów umożliwiających wytwarzanie mowy,
• ośrodek Wernickego (tylna część zakrętu skroniowego górnego), obejmujący mechanizmy rozumienia znaczenia poszczególnych słów.

Ponieważ znajdują się one wokół bruzdy bocznej, zwanej bruzdą Sylwiusza, określa się je łącznie jako okołosylwialna okolica mowy. Dużą rolę odgrywa też w wytwarzaniu mowy kora ruchowa, zwłaszcza jej obszary odpowiedzialne za ruchy jamy ustnej.

4.2. Przetwarzanie mowy

Proces przetwarzania mowy przez struktury mózgowe obejmuje następujące etapy:

• percepcję bodźca dźwiękowego przy pomocy obwodowego aparatu słuchowego;
• przekazanie informacji do korowych ośrodków zlokalizowanych w płacie skroniowym (słuchowego w zakrętach Heschla oraz czuciowego ośrodka mowy Wernickego);
• analizę – rozpoznanie, zapamiętanie i rozumienie – języka, w której uczestniczą między innymi kora płata czołowego (odpowiedzialna np. za tworzenie pojęć) oraz hipokamp (odpowiedzialny np. za zapamiętywanie);
• powstanie mowy wewnętrznej lub odpowiedzi na komunikat w ośrodku Broki;
• przekazanie informacji do ruchowego ośrodka korowego, a następnie do efektora.

Analogicznie, w przypadku przetwarzania tekstu czytanego, w procesie biorą udział: kora wzrokowa w płacie potylicznym i ośrodek czytania w zwoju kątowym.

4.3. Lateralizacja mózgu a mowa

Struktury odpowiedzialne za mowę i jej poszczególne elementy są rozłożone w mózgu człowieka niesymetrycznie. Już w XIX wieku zauważono, że uszkodzenia lewej półkuli, w obrębie ośrodków Broki i Wernickego (nazwanych od nazwisk ich odkrywców), uniemożliwiają bądź znacznie utrudniają wytwarzanie i rozumienie mowy. Przez długi czas uważano lewą półkulę za dominującą tak w przypadku tej czynności, jak również innych funkcji intelektualnych. Późniejsze badania, prowadzone głównie na pacjentach z uszkodzeniami mózgu lub przeciętym spoidłem wielkim, ale również na osobach zdrowych, wykazały, że do prawidłowego wytwarzania i rozumienia mowy, ale też języka pisanego, niezbędna jest współpraca obu półkul.

Funkcje lewej półkuli:

• kontrola mechanizmów umożliwiających wypowiadanie słów (ośrodek Broki)
• rozumienie znaczenia poszczególnych słów (ośrodek Wernickego)
• przestrzeganie właściwej struktury mowy (np. struktur gramatycznych)
• opracowywanie informacji w sposób analityczno-sekwencyjny – analiza kolejno poszczególnych jej elementów

Funkcje prawej półkuli:

• nadawanie i rozumienie treści emocjonalnej nadawanej mowie poprzez akcenty i intonację
• właściwa interpretacja treści słownych
• rozumienie metafor, humoru, kontekstu
• formułowanie przewidywań dalszej akcji
• wychwytywanie morału
• zdolność do rozumienia tekstów słyszanych i pisanych
• opracowywanie informacji w sposób holistyczny (całościowy)

5. Zaburzenia mowy

Zaburzenia mowy przyjmują wiele postaci. Mogą występować w okresie rozwojowym, mieć charakter wrodzony lub wtórny, ujawniać się w obrazie schorzeń, takich jak choroby neurodegeneracyjne (np. choroba Alzheimera, choroba Parkinsona) czy zaburzenia psychiczne (np. w przebiegu schizofrenii), a także na skutek uszkodzeń neurologicznych.

5.1. Afazje

Zaburzenia tworzenia, rozumienia i odtwarzania mowy powstałe na skutek uszkodzenia ośrodków mowy w centralnym układzie nerwowym i/lub połączeń tych ośrodków nazywamy afazją.

W oparciu o lokalizację głównych ośrodków mowy Wernicke i Lichtheim stworzyli koncepcję stanowiąca jedną z pierwszych prób klasyfikacji afazji. Opracowany przez autorów model porozumiewania się i zaangażowanych w ten proces struktur obejmował:

• ruchowy ośrodek mowy Broki (rozumiany jako ośrodek wyobrażeń ruchowych słów);
• słuchowy ośrodek mowy Wernickego (rozumiany jako ośrodek wyobrażeń słuchowych słów);
• korę słuchową odbierającą bodźce słuchowe i przekazującą je do ośrodka Wernickego;
• korę ruchową pozwalającą na realizację wyobrażeń ruchowych przekazywanych z ośrodka Broki przez narządy ruchu;
• ośrodki odpowiedzialne za wyższe czynności mózgowe, które pozwalają z jednej strony na interpretację treści pochodzących z ośrodka Wernickego, z drugiej na generowanie treści przekazywanych do ośrodka Broki;
• pęczek łukowaty pomiędzy ośrodkami Broki i Wernickego pozwalającymi między innymi na powtarzanie treści bez zrozumienia.

Poszczególne typy afazji odzwierciedlały konsekwencje uszkodzeń wymienionych struktur lub ich połączeń. Na tej podstawie wyróżniono:

• korową afazję ruchową – następstwo uszkodzenia ośrodka Broki, do której objawów należą: zaburzone powtarzanie, mowa spontaniczna, pisanie i czytanie przy zachowanym rozumieniu;
• korową afazję czuciową – następstwo uszkodzenia ośrodka Wernickego, do której objawów należą: zaburzone rozumienie, powtarzanie, pisanie i czytanie przy zachowanej zniekształconej, ale płynnej mowie;
• transkorową afazję ruchową – następstwo przerwania połączeń między ośrodkiem Broki a ośrodkami odpowiedzialnymi za wyższe czynności mózgowe, do której objawów należy zaburzona mowa spontaniczna i pisanie, przy zachowanym rozumieniu, powtarzaniu oraz częściowo zachowanym czytaniu;
• transkorową afazję czuciową – następstwo przerwania połączeń między ośrodkiem Wernickego a ośrodkami odpowiedzialnymi za wyższe czynności mózgowe, do jej objawów należą zaburzone rozumienie, pisanie i czytanie przy zachowanym powtarzaniu i płynnej mowie;
• podkorową afazję ruchową – następstwo przerwania połączeń między ośrodkiem Broki a korą ruchową i narządem wykonawczym czynności mowy, do której objawów należą zaburzone powtarzanie i mowa spontaniczna przy zachowanym rozumieniu, pisaniu i częściowo zachowanym czytaniu;
• podkorową afazję czuciową – następstwo przerwania połączeń między ośrodkiem Wernickego a korą słuchową, do której objawów należą zaburzone rozumienie, powtarzanie, przy zachowanej mowie spontanicznej, czytaniu i pisaniu;
• afazję przewodzeniową – następstwo przerwania połączeń między ośrodkiem Broki i ośrodkiem Wernickego, do której objawów należą: zaburzone powtarzanie, przy zachowanym rozumieniu, mowie spontanicznej, częściowo zachowanym pisaniu i czytaniu.

Do tej pory wyróżniono wiele typów afazji wykraczających poza klasyfikację Wernickego i Lichtheima, w tym: afazję móżdżkową, afazję amnestyczną czy afazję pierwotnie postępującą zaliczaną do grupy otępień czołowo-skroniowych.

5.2. Inne zaburzenia mowy

Do zaburzeń mowy zaliczamy także:

• dyslalię – zaburzenia polegające na niewypowiadaniu jednej lub wielu głosek lub pewnych wyrazów, często spotykane w okresie rozwojowym;
• alalię – zaburzenia polegające na niemożności porozumiewania się przy pomocy mowy;
• dysfonię – zaburzenia głosu objawiające się zmianą jego charakterystyki akustycznej (barwy, poziomu głośności itd.), a nawet afonią – całkowitą utratą głosu;
• anartrię – zaburzenie mowy będące konsekwencją uszkodzenia aparatu wykonawczego (mięśni języka, podniebienia miękkiego, krtani, warg);
• dyzartrię – zaburzenie polegające na niewłaściwej artykulacji wynikającej z dysfunkcji aparatu ruchowego mowy, często spotykane w przebiegu chorób neurologicznych.

Uszkodzenia prawej półkuli mózgu w okolicach kontrolujących mowę skutkują najczęściej trudnościami w rozumieniu złożonych wypowiedzi, np. dowcipów lub przysłów. Pacjenci mają również problem ze wskazaniem morału w opowiadaniu czy zrozumieniem jego sensu. Trudności pojawiają się też w stosowaniu różnych znaczeń pojedynczego słowa.

Ponadto uszkodzenia w tym obszarze mogą skutkować tzw. aprozodią czuciową bądź ruchową. W pierwszym przypadku pacjent nie jest w stanie zauważyć nacechowania emocjonalnego wypowiedzi innych osób. W drugim natomiast nie jest w stanie zakomunikować swoich emocji przez odpowiedni akcent czy intonację. Mowa osób z takim zaburzeniem jest zwykle monotonna.